Εφη Παπαθεοδώρου
Εδώ και μια δεκαετία ξεκίνησαν οι δημοσιεύσεις σε περιοδικά ανοιχτής πρόσβασης και όσο ο χρόνος περνά το φαινόμενο εντείνεται. Σήμερα υπάρχουν 10.000 περιοδικά ανοιχτής πρόσβασης με κριτές, από 135 χώρες που παρέχουν ελεύθερη πρόσβαση σε 1.7 εκ. άρθρα.
Η δημιουργία αυτών των περιοδικών προέκυψε ως απόκριση στην ανάγκη να αρθούν οι ανισότητες λόγω της μη πρόσβασης στη γνώση/πληροφορία των ερευνητών καθώς τα ιδρύματα αδυνατούν να συνάψουν συμφωνίες με τους εκδοτικούς οίκους εξαιτίας του υψηλού κόστους συνδρομής που ζητούσαν αυτοί.
Ενώ λοιπόν η αρχική ιδέα ήταν να άρει την ανισότητα, εντούτοις το όλο εγχείρημα δημιούργησε μια νέου τύπου ανισότητα; και ενώ το προηγούμενο καθεστώς δημιουργούσε ανισότητες ανάμεσα σε ιδρύματα το νέο καθεστώς δημοσίευσης δημιουργεί ανισότητες ανάμεσα σε ερευνητές. Σε αυτούς που παίρνουν χρηματοδότηση και άρα μπορούν να διαθέσουν χρήματα για μια δημοσίευση ανοιχτής πρόσβασης ( άλλωστε αυτή είναι και μία από τις υποχρεώσεις στα πλαίσια της χρηματοδότησης) και σε αυτούς που δεν έχουν χρηματοδότηση και παλεύουν με τα old fashion περιοδικά.
Να σημειωθεί βέβαια ότι ενώ τα κλασικά περιοδικά απορρίπτουν κατά 70-80% και δημοσιεύουν το 20%, στα ανοιχτής πρόσβασης τα ποσοστά αντιστρέφονται (80% αποδοχή). ‘Ετσι δημιουργούνται 2 ομάδες ερευνητών: αυτοί με τις χρηματοδοτήσεις και τις πολλές δημοσιεύσεις που φτιάχνοντας ένα βαρύ βιογραφικό θα διεκδικήσουν με μεγάλη πιθανότητα επιτυχίας την επόμενη χρηματοδότηση και τους άλλους που ναι μεν έως τώρα πάλευαν να βρουν χρήματα για έρευνα, αλλά τουλάχιστον αντιμετωπίζονταν ισότιμα ως προς την προσπάθεια δημοσίευσης. Τώρα τι από αυτά τα δυο να παλέψουν; Και πώς να διεκδικήσουν με αξιώσεις μια χρηματοδότηση;
Πρόκειται για ένα σπιράλ αλυσιδωτών αντιδράσεων που κάπου θα πρέπει να σπάσει. Πως? Ισως με το να δεσμευτούν τα ιδρύματα, να διαθέτουν μέσω των λογαριασμών ΕΛΚΕ, ένα κονδύλι για δημοσιεύσεις ανοιχτής πρόσβασης στους ερευνητές που δεν έχουν χρηματοδότηση. Αυτή την στιγμή ενώ τα ίδια τα ιδρύματα χρησιμοποιούν τον αριθμό δημοσιεύσεων και τις αναφορές ως κριτήριο κατάταξης τους σε διεθνείς λίστες δεν υπάρχει καμία μέριμνα για το πως οι άνθρωποι που παράγουν την γνώση μπορούν να υποστηριχτούν σε αυτή τους την προσπάθεια.
Στη νεοφιλελέ εκδοχή της το χρήμα την ενισχύει πολλαπλασιαστικά
Η Αριστεία δε νοείται ως τέτοια αν δεν είναι μετρήσιμη σε κάθε λεπτομέρεια της
Η δημιουργία των περιοδικών ελεύθερης μεν πρόσβασης, εμπορικού όμως χαρακτήρα έρχεται να αναδείξει εμβληματικές νέο-φιλελέ αντιφάσεις:
-Επιδιώκοντας να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους, τα κλασικά περιοδικά δημιούργησαν συνθήκες για την υπέρβασή τους
-Επιδιώκοντας να μεγιστοποιήσουν την αναγνωσιμότητά τους και εμμέσως τα κερδη τους, τα νέα, ελεύθερης πρόσβασης περιοδικά δημιούργησαν ένα νέο σύστημα αξιολόγησης της επιστημονικής ποιότητας με βασικά στοιχεία τον αριθμό δημοσιεύσεων και τον αριθμό αναφορών
-Με άλλα λόγια ήρθαν για να προσδώσουν ποσοτικά χαρακτηριστικά στην ποιότητα
-Με τον τρόπο αυτό η πρωτότυπη αναζήτησης χάνει τον κεντρική θέση που κατείχε στ πλαίσιο της επιστημονική πρακτική και παραχωρεί τη θέση της σε δύο αριθμούς, για την ώρα και βλέπουμε και τα παράγωγά τους
Και το χειρότερο για τον ίδιο τον επιστήμονα είναι ότι από ελεύθερος εραστής της αναζήτησης και της γνώσης μετατρέπεται σε μίζερο στοιχείο μιας φορντιανής αλυσίδας παραγωγής απλής πληροφορίας
Την παραγωγή γνώσης αναλαμβάνει μικρή ομάδα επίλεκτων που συγκροτεί ψηλά ιστάμενο ιερατείο στην πυραμίδα του επιστημονικού/ερευνητικού προσωπικού
Το σύστημα εκτίμησης της ποιότητα με ποσοτικά χαρακτηριστικά προϋπήρχε της δημιουργίας των περιοδικών ανοιχτής προσβασης