Γιώργος Στάμου
Λόγω μεγέθους το κείμενο θα αναρτηθεί σε τρεις συνεχόμενες ημερομηνίες
Bruno Latour
Στους κόλπους της οικοαριστεράς υπάρχει ομοφωνία ότι ο βαθύτερη αιτία της οικολογικής κρίσης του καιρού μας είναι ο δυισμό ‘φύση-κοινωνία’ ή ‘από δω η φύση από κει η κοινωνία’, με τον πρώτο λόγο να ανήκει στη δεύτερη. Πώς μπορεί να αποκατασταθεί η ενότητα της φύσης με την κοινωνία ; είναι το κεντρικό ερώτημα όλων. Σε αυτό επιχειρεί να απαντήσει η θεωρία ΑΝΤ
Ισχυρισμός: ο χώρος και ο χρόνος είναι έννοιες σχετικές
Παράδειγμα: η χιλιομετρική απόσταση Αθήνα-Θεσσαλονίκη των 500 και κάτι χιλιομέτρων πριν 30-40 χρόνια χαρακτηριζόταν μακρινή και ένα αυτοκίνητο χρειαζόταν γύρω στις 9 ώρες για να τη διατρέξει. Σήμερα, με τον αυτοκινητόδρομο και την τεχνολογική εξέλιξη του αυτοκινήτου, η ίδια απόσταση χαρακτηρίζεται ενδιάμεση και καλύπτεται στο μισό χρόνο. Επομένως η έννοια της απόστασης είναι σχετική και εξαρτάται από το επίπεδο ανάπτυξης των υποδομών και της τεχνολογίας
Άλλο παράδειγμα: τον καιρό της αναγέννησης οι παραποτάμιες θέσεις που επέτρεπαν τη δημιουργία οικισμών είχαν μεγάλη σημασία για την ανάπτυξη του εμπορίου. Αντίθετα, για την άμυνα πιο σημαντικές ήταν οι απρόσιτες ορεινές θέσεις. Επομένως, μπροστά μας έχουμε δύο διαφορετικές γεωγραφίες την εμπορική και τη στρατιωτική
Τρίτο παράδειγμα: πριν μερικά χρόνια η αποστολή ενός γραπτού μηνύματος στη Ν. Υόρκη απαιτούσε μερικές βδομάδες. Σήμερα με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο αυτό είναι υπόθεση μερικών λεπτών
Συμπέρασμα: στο πλαίσιο της ΑΝΤ η σημασία του χρόνου, του χώρου και των αποστάσεων καθορίζεται με όρους διαδικασιών και δραστηριοτήτων. Άρα, ο χώρος και ο χρόνος δεν συνιστούν ‘ανεξάρτητες οντότητες αλλά παράγονται από διαδικασίες και γεγονότα’
Στη βάση της παραπάνω σχεσιακής λογικής ασκείται κριτική στη μαρξική αντίληψη της διαλεκτικής για το γεγονός ότι υιοθετεί κλασικούς δυισμούς ‘από δω η φύση από κει η κοινωνία’, ‘από δω το πρόσωπο από κει το πράγμα’, ‘από δω το υποκείμενο από κει το αντικείμενο’
Στην περίπτωση της οικολογίας ο παραπάνω δυισμός προϋποθέτει την ύπαρξη δύο ξεχωριστών οντοτήτων: των οργανισμών από τη μια μεριά και του περιβάλλοντος από την άλλη
Οι οργανισμοί προσλαμβάνουν περιβαλλοντικά ερεθίσματα και χρήσιμα υλικά (εισόδους), και αποκρίνονται απελευθερώνοντας ενέργεια και άχρηστα υλικά (έξοδοι)
Παράδειγμα: η παρουσία ενός θηρευτή (είσοδος) έχει ως συνέπεια τη φυγή ή, αν δεν το κατορθώσει, το θάνατο του θηράματος. Η απόκριση στον θηρευτή με τη φυγή ή το θάνατο συνεπάγεται καταβολή ενέργειας ή/και νεκρής ύλης από το θήραμα (έξοδοι)
Άλλο παράδειγμα: η πτώση φύλλων από την καστανιά προς το έδαφος στη διάρκεια του φθινοπώρου (είσοδοι) οδηγεί στη γέννηση της φυλλοστρωμνής. Η φυλλοστρωμνή καταναλώνεται ως τροφική πηγή από τους μικροοργανισμούς (έξοδοι από τη φυλλοστρωμνή)
Επομένως, η κατάσταση της φυλλοστρωμνής, την άνοιξη για παράδειγμα, είναι ότι εισήλθε στο έδαφος στη διάρκεια του φθινοπώρου (είσοδοι) καθώς και το τί χάθηκε στο μεταξύ διάστημα λόγω της αποικοδόμησης (έξοδοι)
Έτσι λοιπόν η φυσική οντότητα φυλλοστρωμνή γίνεται αντιληπτή ως άθροισμα εισόδων και εξόδων. Γενικεύοντας, κάθε διακριτό τμήμα του οικολογικού σχηματισμού (στο παράδειγμά μας η φυλλοστρωμνή) δεν είναι παρά εκείνα που έλαβε μείον εκείνα που απέβαλε.
Έτσι κι’ εμείς δεν είμαστε παρά όλα όσα αποτύπωσαν πάνω μας και μας καθόρισαν η βιολογία, οι τόποι όπου βρεθήκαμε, οι άνθρωποι με τους οποίους συμβιώσαμε, οι καταστάσεις τις οποίες ζήσαμε (είσοδοι) καθώς και το αποτύπωμα που αφήσαμε εμείς πάνω σε όλα αυτά και μας καθόρισε εξίσου (έξοδοι). Κοντολογίς, αυτά που καθόρισαν αυτό που είμαστε σήμερα είναι οργανικά και ζωντανά και μη υποκείμενα και αντικείμενα, επιθυμίες, προσδοκίες, απώλειες και διαδικασίες. Άρα δεν είμαστε παρά ένα υβρίδιο. Ένα υβριδικό ‘Σχεδόν-Υποκείμενο’ ή ‘Σχεδόν-Αντικείμενο’
Γενικεύοντας ακόμα περισσότερο: στόχος της ΑΝΤ είναι ‘να αναλύσει το πώς οι κοινωνικές καθώς και οι υλικές διαδικασίες (υποκείμενα, αντικείμενα, σχέσεις και προσδοκίες) συναρθρώνονται σε περίπλοκα σύνολα όπου ο χώρος και ο χρόνος γίνονται αντιληπτά ως κοινωνικο-υλικές σχέσεις και οραγανώνονται σε τάξεις και ιεραρχίες’
Κοντολογίς, το δίκτυο περιλαμβάνει αντικείμενα (υλικά και μη, τεχνικά, κοινωνικά, φυσικά, πολιτικά, πολιτιστικά στοιχεία κλπ.) που έχουν διαφορετική υπόσταση, μεγέθη και διάρκειες το καθένα, διαφέρουν κατά τη μορφή και καταλαμβάνουν διαφορετικές θέσεις στο χώρο
Ωστόσο, ανεξάρτητα από τις διαφορές τους όλα αυτά τα στοιχεία αλληλοδιαπλέκονται και σχηματίζουν ένα όλον. Για παράδειγμα, οι εργασίες αναδάσωσης μετά από τη φωτιά του Σειχ Σου είχαν διάρκεια μερικών μηνών και πραγματοποιήθηκαν στο πεδίο, οι σχεδιασμοί διήρκεσαν περισσότερο και έλαβαν χώρα στα γραφεία των υπηρεσιών, ενώ οι προσδοκίες σχετικά με το δάσος απλώνονται χωρικά σε ολόκληρη την πόλη και η διάρκειά τους μπορεί να μετρηθεί με δεκαετίες. Ωστόσο, όλα αυτά τα ανόμοια στοιχεία, οι μηχανικοί, οι τεχνικοί και οι εργάτες, τα εργαλεία, οι σχεδιασμοί και οι λοιπές διαδικασίες, οι προσδοκίες, συναποτελούν το δίκτυο. Τελικά, ο χώρος όσο και ο χρόνος είναι μεγέθη πολυδύναμα και πολυχρονικά.
Σύνοψη: για την ΑΝΤ ο κόσμος είναι ακατάστατος, ασαφής, ετερογενής και πολύπλοκος. Η ετερογένεια των στοιχείων του συστήματος (ανθρώπινες πράξεις και προσδοκίες, υλικά και διαδικασίες) είναι αυτή που κάνει το δίκτυο να είναι δομημένο και διασφαλίζει τη διάρκειά του ως όλότητα (ολισμός). Η έρευνα θέτει στον εαυτό της το καθήκον να περιγράψει την πολυπλοκότητα του κόσμου γύρω μας. Μάλιστα, αυτή η περιγραφή και μόνο αυτή αποτελεί και την ερμηνεία του κόσμου.