Πώς μπορεί να συμβάλει ο ίδιος ο Μαρξ στην ανάλυση της σύγχρονης οικολογικής κρίσης

Τον τελευταίο καιρό όλο και συχνότερα προβάλει το ερώτημα κατά πόσο ο καπιταλισμός θα μπορέσει να επιβιώσει της οικολογικής κρίσης. Λιγοστές είναι οι φωνές που θεωρούν πιθανή τη μετεξέλιξη του σημερινού καζινο-καπιταλισμού σε πράσινο καπιταλισμό. Η απάντηση που δίνει στη συντριπτική της πλειονότητα η οικοαριστερά είναι αρνητική. Επομένως η πρόκληση που θέτει η οικολογική κρίση στην οικοαριστερά είναι η ανανέωση της μαρξιστικής θεωρίας και πρακτικής εν όψει των σημερινών οικολογικών απειλών

Τα περισσότερα από τα λιγοστά που μπορεί να προσφέρει εν όψει της οικολογικής κρίσης ο ίδιος ο Μαρξ περιλαμβάνονται στα χειρόγραφα του 1844. Εκεί αναπτύσσει την ιδέα του για την ‘αποξενωμένη εργασία’ υπό συνθήκες καπιταλισμού. Το πώς δηλαδή ο άνθρωπος επιστρατεύει τις σωματικές και πνευματικές του δυνάμεις και μετασχηματίζει την πρώτη ύλη που πήρε από τη φύση, σε τέχνημα. Από τη στιγμή όμως που το τέχνημα θα μετατραπεί σε ανώνυμο εμπόρευμα στη διάθεση της αγοράς ο άνθρωπος χάνει τον έλεγχο πάνω σε αυτό, επομένως αποξενώνεται από το αποτέλεσμα της εργασίας του. Πρόκειται  για διαδοχικές φάσεις μιας διαδικασίας αποξένωσης (ο ίδιος χρησιμοποιεί τον όρο αλλοτρίωση), αποξένωση από την πρώτη ύλη που είναι κομμάτι της φύσης, αποξένωση του από τον ίδιο τον παραγωγό εαυτό του, αποξένωση από τους χρήστες του ανώνυμου πια τεχνήματος/εμπορεύματος.

Η αρχή έγινε στην Αγγλία με την περίφραξη της κοινής γης και τη συνακόλουθη ιδιωτικοποίηση της. Τότε πολλοί αγρότες μετακινήθηκαν στις πόλεις  ώστε να καλύψουν τις ανάγκες τους πουλώντας την εργατική τους δύναμη στη νέα βιομηχανική τάξη. Επιπρόσθετα, αυτή η μετακίνηση επέβαλε και ριζικές αλλαγές στον τρόπο ζωής των ανθρώπων και στις στάσεις τους απέναντι στον κόσμο, μια από τις οποίες ήταν και η απώλεια της συνείδησης των σχέσεών του με τη φύση. Κατά τον πρώιμο Μαρξ η αλλοτρίωση των εργαζομένων από τα προϊόντα που παράγουν και η αποξένωση του ανθρώπου-παραγωγού από τον άνθρωπο-καταναλωτή, αλλά και των δύο από τη φύση αποτελούν δομικά χαρακτηριστικά του καπιταλισμού

Άλλη σημαντική διαπίστωση που περιγράφεται ήδη στα χειρόγραφα είναι ότι εκμετάλλευση των εργαζομένων και η κατασπατάληση της φύσης πάνε αντάμα. Αργότερα επανέρχεται στον πρώτο τόμο του κεφαλαίου και διαπιστώνει ότι πρόοδος της καπιταλιστικής γεωργίας σημαίνει κατά βάση πρόοδο της τέχνης να καταληστεύεται ο εργάτης και το έδαφος. Υποστηρίζει ακόμα ότι η πρόσκαιρη αύξηση της γονιμότητας του εδάφους συνεπάγεται μονιμότερη καταστροφή των συνθηκών που παράγουν αυτή τη γονιμότητας

Ο Μαρξ κατατάσσει τη φύση τις πρωταρχικές πηγές πλούτου και υποστηρίζει ότι ο καπιταλισμός δεν αντιλαμβάνεται τη  φύση  ως χρηστική αξία (αξία χρήσης) αλλά ως δώρο της φύσης προς το κεφάλαιο στην αγώνα που δίνει (το κεφάλαιο) για διαρκή συσσώρευση ώστε να σταθεί στον ανταγωνισμό

Μια ακόμα σημαντική ιδέα είναι ο ‘μεταβολισμός του ανθρώπου με τη φύση’. Εκείνη την εποχή, με αυτόν τον όρο εννοούνταν διαδικασίες που περιγράφουν τη ροή της ενέργεια και τον κύκλο της ύλης στο πλαίσιο του οικοσυστήματος και σήμερα είναι γνωστές ως οικολογικοί κύκλοι ή βιογεωχημικοί κύκλοι στους οποίους συμμετέχουν και οι ανθρώπινες κοινωνίες. Εξηγεί ότι ο ισχυρισμός  ‘ο άνθρωπος ζει  με τη φύση’ σημαίνει ότι μέρος της φύσης είναι και το σώμα του, το οποίο για να επιβιώσει πρέπει να συνεχώς να μεταβολίζει (ανταλλάσσει) με τα φύση γύρω του. Ή και με άλλα λόγια, ο ισχυρισμός ‘η φυσική και πνευματική ζωή του ανθρώπου συνδέεται με τη φύση’ σημαίνει ότι η φύση συνδέεται με τον εαυτό της, γιατί ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης. Κοντολογίς, για τον Μαρξ ο άνθρωπος μετέχει  στον ‘καθολικό μεταβολισμό της φύσης’, χρησιμοποιεί φυσικά στοιχεία (φυσικές αξίες χρήσης κατά τη δική του ορολογία) και μέσω της εργασίας τα μετατρέπει σε τεχνήματα. Οι ανθρώπινες κοινωνίες λοιπόν είναι μέρος του ‘κοινωνικού μεταβολισμού’. Και το σημαντικότερο, καταλογίζει στον καπιταλισμό ότι κατέστρεψε αυτή τη σχέση και προκάλεσε αυτό που αποκαλεί ‘μεταβολική ρήξη, metabolic rift’

Σε μεταγενέστερα γραπτά του, ο Μαρξ αναπτύσσει την ανάλυση με βάση την έννοια του ‘τρόπου παραγωγής’. Ιστορικά, η κάθε μία από τις ανθρώπινες κοινωνίας είχε τον δικό της ιδιαίτερο τρόπο οργάνωσης της ανθρώπινης εργασίας για την κάλυψη των αναγκών επιβίωσης, καθώς και το δικό της ιδιαίτερο τρόπο διανομής των αποτελεσμάτων της εργασίας. Τόσο η παραγωγή των τεχνημάτων/αγαθών όσο και η διανομή τους βρίσκονταν σε ισορροπία με τα υπόλοιπα στοιχεία της φύσης γύρω τους. Με άλλα λόγια η κάθε εποχή είχε βρει τη δική της οικολογική ισορροπία, παρόλο που σε πολλές περιπτώσεις (δουλοκτητικές κοινωνίες, φεουδαρχία κ.ά.) η ισορροπία με τη φύση συνδυάζονταν με βαθύτατες οι κοινωνικές ανισότητες. Ωστόσο, είναι οι καπιταλιστικές αντιθέσεις που ανέτρεψαν την οικολογική ισορροπία και προκάλεσαν τη ριζική ρήξη στη σχέση μεταξύ ανθρώπου και φύσης

Η παραπάνω υλιστική περιγραφή επιβάλει τη συγκεκριμένη ανάλυση της κάθε συγκυρίας και θεωρεί χωρίς νόημα αφηρημένους όρους όπως ‘άνθρωπος’,  ‘ανθρώπινη φύση’, ‘απληστία’ . Άρα η σημερινή οικολογική κρίση είναι μορφή κρίσης του καπιταλισμού συγκεκριμένα, και όχι της ανθρώπινης συμπεριφοράς γενικά και αφηρημένα. Τελικά, η οικολογική ανάλυση περιλαμβάνει υποχρεωτικά την ανάλυση του πώς ο καπιταλισμός αλληλεπιδρά με τη φύση και την καταστρέφει

Τα παραπάνω δεν θέλουν να αποσιωπήσουν βέβαια ότι στο πνεύμα της εποχής του και ο Μαρξ πρόβαλε και ισχυρισμούς για την ανάγκη να δαμαστεί η φύση. Ο ίδιος περιγράφει στο ‘Κεφάλαιο’ το πόσο μεγάλη είναι η κοινωνική αναγκαιότητα για έλεγχο των φυσικών πόρων. Ως παράδειγμα αναφέρει ότι χάρη στα αρδευτικά έργα η Αραβική κατοχή στην Ισπανία και τη Σικελία συνέβαλε αποφασιστικά στην ανάπτυξη της βιομηχανίας. Από την άλλη,  οι καταστροφικές οικολογικές συνέπειες της σταλινικής έμπνευσης ταχείας εκβιομηχάνισης στις χώρες του υπαρκτού εκεί αναζήτησαν τη νομιμοποίησή τους

Θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι σε αντίθεση με τους ορθόδοξους ερμηνευτές του ο Μαρξ θεωρεί ότι ‘… ο κοινωνικοποιημένος άνθρωπος, [δηλαδή] οι συνεταιρισμένοι παραγωγοί, θα ρυθμίζουν ορθολογικά την ανταλλαγή τους με τη φύση, υπό τον συλλογικό τους έλεγχο, αντί να κυριαρχούνται από την τυφλή δύναμη της φύσης’. Μάλιστα μια διατύπωση στα χειρόγραφα ότι η ορθολογική ιδιοποίηση της φύσης από τον άνθρωπο την εξανθρωπίζει, την ίδια στιγμή που ο ίδιος φυσικοποιείται,  δημιούργησε ερμηνευτικές αμηχανίες και έδωσε λαβή σε πολλές παρερμηνείες λόγω της σκοπούμενη ή μη παράλειψης του όρου της ορθολογικότητας

Σε κάθε περίπτωση ήδη στα χειρόγραφα θεωρεί τη γη ‘δημόσια περιουσία’  που απαιτεί ‘ συνειδητή ορθολογική διαχείριση’ από όπου προκύπτει τελικά ότι ‘η εκμετάλλευση και κατασπατάληση των δυνάμεων της γης’ καθιστά μη βιώσιμη την ίδια την κοινωνία και αυτό ανοίγει την πόρτα για μια τεράστια συζήτηση

Στην πάνω φωτογραφία εικονίζεται ο T. Benton και στην κάτω ο P. Burkett