Πανδημία και Εκμετάλλευση της Φύσης

 

Έφη Παπαθεοδώρου

Οι σημερινές συνθήκες πανδημίας και η συσχέτιση της εξάπλωσης των πανδημιών με τον «βιασμό» του φυσικού περιβάλλοντος (μονοκαλλιέργειες, καταστροφή ενδιαιτημάτων) και την εμπορευματοποίηση της άγριας ζωής (wetmarkets) επικεντρώνει την συζήτηση στο που τίθενται τα όρια στη χρήση των φυσικών πόρων καθώς μια φύση ανέγγιχτη μακριά από τον άνθρωπο δε συνιστά ρεαλιστική προσέγγιση.

Ο Castree στο “Neoliberalisingnature: processes, effects, and evaluations” (2008) αναλύοντας μια σειρά άρθρων εξετάζει κατά πόσο θα μπορούσε η νεοφιλελευθεροποίηση της Φύσης να θεωρηθεί ενιαία διεργασία όσον αφορά τα αίτια, τα μέσα, τις ομάδες αποδέκτες, τα αποτελέσματα και την κλίμακα στην οποία αυτά εμφανίζονται καθώς και τις μετρικές με τις οποίες θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν σχετικές εκτιμήσεις. Υποστηρίζει ότι στον νεοφιλελεύθερο κόσμο η περιβαλλοντική κρίση συζητιέται με όρους «επιδιόρθωσης ή περιορισμού της περιβαλλοντικής ζημιάς» με τη χρήση της τεχνολογίας. Για παράδειγμα η εξόρυξη χρυσού στις Σκουριές ήταν επιτρεπτή εφόσον κατά την εξόρυξη χρησιμοποιούνταν η τεχνική της «ακαριαίας τήξης», γεγονός το οποίο,όπως έκρινε το ΣΤΕ, είναι μη ρεαλιστικό άρα και η περαιτέρω αδειοδότηση της εταιρίας αμφισβητείται.

Την παραπάνω επιδιορθωτική λογική εξυπηρετούσε και το Σύμφωνο του Κυότο το 2007. Σύμφωνα με αυτό οι χώρεςδεσμεύονταν για έκλυση συγκεκριμένων ποσοτήτων C0₂ η κάθε μια. Σε περίπτωση που κάποιες φτωχές χώρες ελευθέρωναν ποσότητες χαμηλότερες από το επιτρεπτό, τότε μπορούσαν να πουλήσουν το μερίδιο τους σε πλουσιότερες χώρες των οποίων οι εκλύσεις ξεπερνούσαντοεπιτρεπτό όριο. Έτσι, το μερίδιο στην περιβαλλοντική κρίση γινόταν μέσο οικονομικής συναλλαγής μεταξύ κρατών και αποκόμισης κέρδους για τις φτωχότερες.

Ο Castree καταλήγει ότι η νεοφιλελεύθερη χρήση της φύσης δεν είναι ενιαία διεργασία αλλά διαφοροποιείται τόσο στο χώρο όσο και στο χρόνο. Στο γεγονός αυτό συμβάλει η ίδια η οντότητα των βιοφυσικών αντικειμένων σύμφωνα με την Bakker (2010), δηλ. η ιδιοσυγκρασιακή απόκριση τη φύσης στις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις. Για παράδειγμα οι εξορύξεις θα έχουν πολύ πιο δραματικά αποτελέσματα σε μια σεισμογενήπεριοχή από ότι σε μια μη σεισμογενή. Μάλιστα, η ιδιοσυστασία των βιοφυσικών αντικειμένων/υποκειμένων που επιβάλει τους δικούς της όρους εξουσίας/υπερκαθορισμού στην περιβαλλοντική κρίση αποτελεί βασικό λόγο απόρριψης του δυισμού φύσης-κοινωνίας, και αποδοχή της ύπαρξης κοινωνικοφυσικών υβριδίων (social-nature-hybrids κατά Latour).

Για όλους τους παραπάνω λόγους, υποστηρίζει ο Castree, γενικές αρχές επί των αιτιών, διεργασιών και αποτελεσμάτων σχετικά με την εκμετάλλευση της φύσης με όρους νεοφιλελευθερισμού δεν μπορούν να υπάρξουν. Επίσης, οι επιπτώσεις από τις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις μπορεί να μην είναι σε κάθε περίπτωση αρνητικές. Αυτό εξαρτάται από το επίπεδο της τεχνολογίας, τη χωρική κλίμακα της επέμβασης, την πιθανότητα εξάπλωσης των επιπτώσεων στην παγκόσμια κλίμακα των όσων συμβαίνουνστην τοπική κλίμακα κλπ. Ούτε όμως και όλες οι μορφές εμπορευματοποίησης των μη ανθρώπινων, όπως π.χ. η εμπορευματοποίησης της ζωής των κατοικιδίων, προκαλούν απαραίτητα αρνητικές ή θετικές επιπτώσεις σε κλίμακα μεγαλύτερη από αυτή στην οποία πραγματοποιούνται. Συγκεκριμένα, η εμπορευματοποίηση των κατοικιδίων έχει τη δική της θέση στον κύκλο κεφαλαιακής συσσώρευσης και επάγει αλλαγές στην οργάνωση των οικογενειών, στην απομόνωση και τον ναρκισισμό των ανθρώπων. Η περίπτωση των κατοικιδίων όμως συνιστά και παράδειγμα του πως, πέρα από τη χρηστικότητα, μεταξύ των ανθρώπινων και των μη ανθρώπινων αναπτύσσονται και άλλες σχέσεις περισσότερο συναισθηματικές που επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο γίνεται η εμπορευματοποίηση. Άρα και οι διαδικασίες εμπορευματοποίησης εμφανίζουν ποικιλία όψεων: οικονομικές, κοινωνικές, χρηστικές, συναισθηματικές.

Αν γίνει αποδεκτό ότι δεν υπάρχει «τυπικό του νεοφιλελευθερισμού» και ότι η περιβαλλοντική κρίση εμπλέκει ένα σύνολο από ανθρώπους, θεσμούς, βιοφυσικά αντικείμενα, κοινωνικές κατασκευές και ανάγκες που αλληλοδιαπλέκονται σχηματίζοντας ένα όλο (ΑΝΤ θεωρία, δες στο www.ecopol.gr) τότε μπαίνει το ζήτημα της προτεραιοποίησης (prioritizing) των αποφάσεων.

O Castree σχολιάζει το παράδειγμα της ιδιωτικοποίησης του νερού στην Αγγλία και την Ουαλία. Καταλήγει ότι το αποτέλεσμα ήταν όντως πιο καθαρό νερό αλλά με υψηλότερο κόστος. Η αύξηση του κόστους δεν είχε αρνητικές συνέπειες για τους σχετικά εύπορους, είχε όμως για τους οικονομικά ασθενέστερους. Στο νεοφιλελεύθερο πλαίσιο η προτεραιότητα ανήκε στην ιδιωτικοποίηση του νερού και όχι στο κόστος.

Άλλο παράδειγμα η απολιγνιτοποίηση που καλείται να λάβει χώρα άμεσα στην Κοζάνη και Πτολεμαΐδα για την επίτευξη του στόχου της μηδενικής έκλυσης CO₂ στα πλαίσια ελέγχου του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής. Υπάρχει αντίδραση από τις τοπικές κοινωνίες γιατί η εργασία τους στα

εργοστάσια της ΔΕΗ εξασφάλιζε υψηλό επίπεδο διαβίωσης (αρκετά υψηλότερο σε σχέση με άλλες πόλεις) που μάλιστα δεν αισθάνθηκανκαν τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης. Και εδώ τίθεται επιτακτικά η ανάγκη προτεραιοποίησης ανάμεσα στο κοινωνικό και το περιβαλλοντικό αίτημα. Στην διαδικασία προτεραιοποίησης σημαντικό ρόλο θα πρέπει να διαδραματίζουν οι τοπικές κοινωνίες καθώς είναι αυτές που καλούνται να εφαρμόσουν τις αποφάσεις και ταυτόχρονα γίνονται αποδέκτες των επιπτώσεων από την εφαρμογή τους.

Σε κάθε περίπτωση επιβάλλεται η εκτίμηση του ποια είναι τα διακυβεύματα και πως αυτά ιεραρχούνται. Αν στο πλαίσιο της φιλελευθεροποίησης η οικονομία αναχθεί σε αυταξία χάνοντας την διασύνδεση της με την κοινωνία και την φύση τότε η κουβέντα μεταφέρεται στον κόσμο της τεχνοεπιστήμης όπου και αναδύονται καινοφανείς κοσμοθεωρήσεις τέτοιες που να νομιμοποιούν μεροληπτικές παρεμβάσεις υπέρ των λίγων.

Δημοσιεύτηκε στην Αυγή 3-5-2020

 

Βιβλιογραφικές παραπομπές:

Castree  N. (2008) Neoliberalisisng nature: processes, effects and evaluations. Environment and Planning A, Vol. 28, pp. 153-173

Bakker K. (2010) The limits of “neoliberal natures”: Debating green neoliberalism. ProgressinHumanGeography, Vol. 34(6), pp. 715-735.