Διάλογος του κόκκινου με το πράσινο: Μαρξικός Προμηθεϊσμός, εύλογη ερμηνεία ή προσχηματική διαστρέβλωση

Karl Marx: Prometheus and/or Lucifer ?

Ο Μάρξ δεν στέκει εχθρικός απέναντι στην ανάπτυξη. Υποστήριξε με σαφήνεια ότι oκαπιταλισμός είναι μια αναγκαία μεσόφαση στο δρόμο για την περεταίρω ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και τον σοσιαλισμό

Αυτό δηλώνει προμηθεϊσμό από τη μεριά του Μαρξ ή ακόμα χειρότερα, αυτό θα πει ότι ο Μαρξ στέκεται εχθρικά απέναντι στη φύση όπως υποστηρίζει μερίδα του οικολογικού κινήματος που θεωρεί αδύνατο τον διάλογο ανάμεσα στο κόκκινο και το πράσινο, ή, αντίθετα,

Εδώ έχουμε να κάνουμε με μια σοβαρή παρεξήγηση, οπότε ο διάλογος είναι υποχρέωση

Εδώ πρόκειται για προσχηματική, αν όχι σκόπιμη διαστρέβλωση. Αυτήν την τρισχειρότερη εκδοχή την αφήνω στην άκρη

Οι δύο εκδοχές του οικομαρξισμού απάντησαν ως εξής:

Α. Η επιχειρηματολογία των οπαδών του ρήγματος (rift)

Μεταβολισμός του ανθρώπου με τη φύση

Η σχέση άνθρωπος-φύση σημαίνει υποχρεωτική οικειοποίηση/ιδιοποίηση μέρους της φύσης από τον άνθρωπο για την εξυπηρέτηση των αναγκών του, με εργαλείο την εργασία. Πρόκειται για τον περίφημο μεταβολισμό του Μαρξ

Ο μεταβολισμός με τη φύση σημαίνει εξάρτηση από τη φύση. Ο ίδιος ο Μαρξ διατυπώνει την άποψη ότι ο άνθρωπος ζει από τη φύση και με αυτή την έννοια η φύση είναι το ανόργανο σώμα του ανθρώπου, η επιβίωση του οποίου εξαρτάται από τον διαρκή μεταβολισμό με αυτήν

Και ακόμα ότι η φυσική και πνευματική ζωή του ανθρώπου συνδέεται με τη φύση, που σημαίνει ότι η φύση συνδέεται με τον εαυτό της, αφού ο άνθρωπος είναι μέρος της. Ή, με άλλα λόγια, η μαρξική διλεκτική απαιτεί τη φυσικοποίηση του ανθρώπου και την ίδια στιγμή στιγμή τον εξανθρωπισμό της φύσης

Και ακόμα πιο πολύ, ο Μαρξ αποδίδει στη φύση μια ανεξάρτητη εγγενής αξία στη διαδικασία παραγωγής αξιών από τη φύση. Οι οπαδοί του ρήγματος παραθέτουν σχετικό απόσπασμα όπου ο Μαρξ διατυπώνει την άποψη ότι οι διαδικασίες μεταβολισμού του ανθρώπου με τη φύση συμμορφώνονται με τις διαδικασίες της φύσης. Επομένως, μεταβολισμός σημαίνει ότι αλλάζουν μονάχα οι μορφές (ο σπόρος γίνεται ντομάτα) και όχι η ουσία

Η εργασία είναι ο πατέρας και η γη είναι η μητέρα του υλικού πλούτου

Το ριζικό συμπέρασμα εδώ αποδίδεται από το γνωστό τσιτάτο ‘για τον υλικό πλούτο μιας κοινωνίας η εργασία είναι ο πατέρας και η γη η μητέρα του’

Και το οικολογικό συμπέρασμα είναι ότι: η μεταβολική σχέση άνθρωπος φύση δεν μπορεί να λειτουργεί ανατρεπτικά για τις συνθήκες ύπαρξης της φύσης

Το μεταβολικό ρήγμα

Ο μεταβολισμός συνέβαινε πάντοτε, σήμερα ωστόσο οι καπιταλιστικές συνθήκες παραγωγής δεν είναι συμβατές με τις φυσικές διαδικασίες και αυτό παράγει την οικολογική κρίση.

Υποβάθμιση της γης και ερημοποίηση

Ο ίδιος ο Μαρξ πριν πολλά χρόνια παρατηρούσε ότι η βραχυπρόθεσμη επιδίωξη κέρδους της καπιταλιστικής γεωργίας, μακροπρόθεσμα καταστρέφει την γονιμότητα του εδάφους

Ο καπιταλιστικός ατομισμός αδυνατεί να απαντήσει στην κλιματική αλλαγή

Συμπέρασμα, η τεχνολογική πρόοδος και η άνοδος των παραγωγικών δυνάμεων δεν είναι αυτονόητα θετική. Αποκτά θετικό πρόσημο μονάχα όταν δεν αντιστρατεύεται τις φυσικές διαδικασίες αλλά τις χρησιμοποιεί έλλογα, δηλαδή δεν υπονομεύει τις συνθήκες ύπαρξης της ίδιας της φύσης

Κατά τους οπαδούς του ρήγματος, τόσο ο Μαρξ όσο και ο Ένγκελς έχουν μιλήσει καθαρά για όλα τα παραπάνω. Επομένως η κατηγορία του ‘προμηθεϊσμού’, αντανακλά κατ’ αυτούς συγκεκριμένες αντιμοντερνιστικές, ή μεταμοντερνιστές ή προμοντερνιστές παραδοχές

Β. Η Επιχειρηματολογία των οικομοντερνιστών

Η πρώτη Φύση

Οι άνθρωποι κατασκευάζουν εργαλεία με τη βοήθεια των οποίων έχουν αλλάξει και συνεχίζουν να αλλάζουν τη φύση, την ‘Πρώτη Φύση’, για τους δικούς του σκοπούς και κατασκευάζουν τη ‘Δεύτερη Φύση’, την ανθρωπογενή φύση. Αυτό συνέβαινε σε όλες τις κοινωνίες και εξακολουθεί να συμβαίνει και στον καπιταλισμό

Η δεύτερη Φύση

Στη διάρκεια της προ-καπιταλιστικής περιόδου η ‘Πρώτη Φύση’ υπήρξε συχνά πηγή καταστροφικών επεισοδίων για τον ανίσχυρο άνθρωπο, όπως καλλιεργητικές αποτυχίες, επιδημίες, πλημμύρες, φυσικές πυρκαγιές, κατολισθήσεις κ.ά.

Οικομοντερνισμός

Κατά τους οικομοντερνιστές, ο Μαρξ προσβλέπει στη χειραφέτησής του ανθρώπου από οποιασδήποτε μορφής καταπίεσης – είτε από τη φύση είτε από μια κοινωνική τάξη, είτε από το άλλο φύλλο, με βασικό εργαλείο τον, ορθολογικό πάντως, έλεγχο επί της φύσης

Υπό την προϋπόθεση ότι ο έλεγχος επί της φύσης υπακούει στους κανόνες του ορθού λόγου η έννοια κυριαρχίας της φύσης από τον άνθρωπο δεν υφίσταται. Ο Grundmann δίνει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Λέει: όταν λέμε ότι κάποιος κυριαρχεί πάνω στο μουσικό του όργανο εννοούμε ότι μπορεί να το κάνει να παίξει εντυπωσιακά και πάντως όχι ότι το χτυπά με ένα σφυρί.

Αποδίδουν την κατάρρευση του σοσιαλισμού, εκτός των άλλων και στο γεγονός ότι είχε παρανοηθεί εντελώς και η έννοια της κυριαρχίας της φύσης και είχε μετατραπεί σε κυριαρχία επί της φύσης

Οικολογικός ορθολογισμός δεν σημαίνει επιστροφή στην κυριαρχία των δυνάμεων της φύσης. Αλλά ούτε και η υπέρβαση του καπιταλισμού σημαίνει αυτόματα και υπέρβαση της ανάγκης ορθολογικού ελέγχου πάνω στη φύση

Ισχυρίζονται επομένως, ότι αν οι τεχνολογικές λύσεις (π.χ. τα αντιπλημμυρικά φράγματα ) είναι βιώσιμες και οικολογικά συμβατές, τότε αντί να αναφερόμαστε απαξιωτικά στον Προμηθεϊσμό του Μαρξ, ας τον δούμε στις πραγματικές του διαστάσεις

Και με δεδομένη την επείγουσα ανάγκης να αντιμετωπιστεί της οικολογικής κρίσης, τεχνολογικές λύσεις όπως οι παραπάνω οφείλουν να μελετηθούν και να εφαρμοστούν άμεσα

Ειδικά οι υποστηρικτές του οικομοντερνισμού επιχειρηματολογούν ότι για εκείνους που εμπνέονται από τα από-αναπτυξιακά προτάγματα δεν αποτελεί στόχο η ανάπτυξη και η εφαρμογή φίλο-περιβαλλοντικών τεχνολογιών. Στην καλύτερη τους αποδίδουν έλλειψη ρεαλισμού και στη χειρότερη τους θεωρούν μέρος του προβλήματος

Αντίθετα, για οι οπαδοί της θεωρίας του ρήγματος μοιράζονται την αντίληψη για την ανάγκη μερικής έστω συρρίκνωσης της ανάπτυξης. Διαφωνούν με αυτούς καθόσον υποστηρίζουν ρητά τη αντικαπιταλιστική ταυτότητά του οικολογισμού την οποία όμως απορρίπτουν οι υποστηρικτές της από-ανάπτυξης

Γενικότερα, και για τις δύο τάσεις του οικο-μαρξισού, η υπέρβαση του καπιταλισμού είναι η πρώτη προτεραιότητα και όχι μία από τις πολλές πιθανές μορφές κοινωνίας που θα ακολουθήσουν τη συρρίκνωση της ανάπτυξης

Από-ανάπτυξη και αναχωρητισμός

Διαφωνούν ακόμα με τις αναχωρητικές εκδοχές της αποανάπτυξης που προπαγανδίζουν επιστροφή σε παραδοσιακές μορφές της κοινωνίας