Οικοσυστημικές υπηρεσίες: η βασιλική οδός προς το περιβαλλοντικό ολοκαύτωμα ;

Η κρίση βιοποικιλότητας

Η καταστροφική υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων και η κλιματική αλλαγή προκαλούν μη αντιστρεπτές βλάβες στα ενδιαιτήματα και πολλαπλασιάζουν την εξαφάνιση συγκεκριμένων ειδών σε κλίμακα πλανητική. Τα δύο αυτά στοιχεία συγκαταλέγονται μαζί με πολλά άλλα στα αποτελέσματα που επάγει η κοινωνικο-οικολογική κρίση του καιρού μας. Ωστόσο, τα δύο αυτά στοιχεία είναι εκείνα που περισσότερο από κάθε άλλο κάνουν αισθητά τα αποτελέσματα της περιβαλλοντικής κρίσης και την ταυτοποιούν ως ‘κρίση βιοποικιλότητας’. Αν και όπως έδειξε η υγειονομική κρίση σήμερα, αλλά και οι διατροφικές κρίσεις παλιότερα, το περιβαλλοντικό πρόβλημα πάει πολύ πέρα από την όποια βιοποικιλότητα, ωστόσο είναι η αποτυχία εφαρμογής θεσμικών λύσεων υπέρ της ‘βιοποικιλότητας’, (διάβαζε υπέρ του περιβάλλοντος), που ώθησαν πολλούς να αναζητήσουν νέες ιδέες, και να προτείνουν νέες στρατηγικές υπέρ της περιβαλλοντικής προστασίας. Ιδιαίτερη προβολή βρήκε η καινοφανής ιδέα των οικοσυστημικών υπηρεσιών

Οικοσυστημικές υπηρεσίες

Σύμφωνα με το Millennium Ecosystem Assessment (MA), ένα διεθνές πρόγραμμα εργασίας που ξεκίνησε το 2001 από τον ΟΗΕ και παρέδωσε τα τελικά του πορίσματα το 2005, οι οικοσυστημικές υπηρεσίες ορίζονται ως ‘τα οφέλη που προσπορίζονται οι άνθρωποι από τα οικοσυστήματα’. Οι πρακτικές που ήρθαν να υλοποιήσουν αυτές τις ιδέες εμπλέκουν μετρικές που συχνά εκφράζουν με όρους νομισματικούς τις οικονομικές αξίες που περιλαμβάνονται στη ‘βιοποικιλότητα’: τροφικές πηγές, πόσιμο νερό, αναψυχή, προστασία έναντι πλημμυρικών φαινομένων, φαρμακευτικά προϊόντα, ξυλεία, πολιτιστικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες κλπ.

 

Ο κόσμος των οικοσυστημικών υπηρεσιών

Όπως φαίνεται από την ανάγνωση του παραπάνω Πίνακα, η ιδέα των οικοσυστημικών υπηρεσιών εκφράζει έναν συγκεκριμένο τρόπο να βλέπουν οι άνθρωποι τις μεταξύ τους σχέσεις, καθώς και τις σχέσεις τους με το περιβάλλον. Επί της ουσίας συγκροτούν ένα πλαίσιο όπου συστηματοποιούνται και ποσοτικοποιούνται τα οφέλη που προσπορίζονται οι άνθρωποι από τη φύση. Κοντολογίς, όπως και η βιοποικιλότητα, οι οικοσυστημικές υπηρεσίες συγκροτούν ιδεολογικό στοιχείο το οποίο προσδιορίζει συγκεκριμένη στρατηγική και αποδίδει στη φύση πολύτιμο ειδικό βάρος για την κοινωνία και το κράτος, κυρίως οικονομικό

Οι οικοσυστημικές υπηρεσίες ως πεδίο αμφισβητήσεων

Ευθύς με τη διατύπωση της, η ιδέα των οικοσυστημικών υπηρεσιών αποτέλεσε αντικείμενο έντονης κριτικής, και σε ότι αφορά τον ορισμό της ως έννοιας, αλλά και όσον αφορά τις μεθοδολογικές και θεωρητικές προκλήσεις που ανέδειξε. Σήμερα έχει αναδειχθεί σε έδαφος  έντονων αμφισβητήσεων, με τη συνισταμένη αποτίμηση να δείχνει προς το αρνητικό. Όπως και με πολλές άλλες ιδέες που έχει κατά καιρούς αναδείξει το περιβαλλοντικό κίνημα, ‘άγρια φύση’ ‘βιοποικιλότητα’ κλπ, η κριτική ασκείται κατά κύριο λόγο πάνω στο γεγονός ότι η ιδέα των οικοσυστημικών υπηρεσιών έρχεται και αυτή να κανοναρχήσει την περιβαλλοντική διακυβέρνηση. Συγκεκριμένα, να ορίσει κανόνες για το πώς οφείλουμε να αντιλαμβανόμαστε την έννοια της φύσης, τι αξίζει να διαχειριζόμαστε και πώς πρέπει να το κάνουμε

Η φύση ως πολύτιμη αξία για τον άνθρωπο

Το κεντρικό ερώτημα που θέτει η ιδέα των οικοσυστημικών υπηρεσιών είναι κατά βάση ηθικής τάξης, πόσο αξίζει η φύση για τον άνθρωπό; Χονδρικά, οι ηγεμονικές πολιτικές επικεντρώνουν σε τρία σημεία α) αναγνωρίζουν τη φύση ως πολύτιμη αξία για τον άνθρωπο, και πάνω σε αυτή τη βάση νομιμοποιούν τις στρατηγικές περιβαλλοντικής προστασίας, β) στη βάση της πολυτιμότητας διατυπώνουν ορθολογικά πλαίσια λήψης αποφάσεων, όπως π.χ. η ανάλυση κόστους-οφέλους, και γ) θεσμοποιούν την πολυτιμότητα με νέες πολιτικές, θεσμοθετούν ειδικές ρυθμίσεις, δημιουργούν μηχανισμούς διαχείρισης της φύσης και χρηματοδοτούν ανάλογα προγράμματα

Οικοσυστημικές υπηρεσίες και επιχειρηματικότητα

Συμπερασματικά, η ιδέα των οικοσυστημικών υπηρεσιών κάνει την περιβαλλοντική προστασία επιχειρηματική υπόθεση. Προσφέρει στις ηγεμονικές ελίτ νέα επιχειρήματα, υλικά και συγκεκριμένα αυτή τη φορά. Ακόμα, προσφέρει συμμάχους από την αγορά, δημιουργεί νέα μονοπάτια κεφαλαιακής κυκλοφορίας με τις κατά κύριο λόγο δημόσιες και τις ελάχιστες ιδιωτικές χρηματοδοτήσεις, οργανώνει νέες υπηρεσίες και θεσμοθετεί ρυθμίσεις που ελέγχουν τις χρηματοδοτικές ροές. Και το κυριότερο, διαμορφώνει ένα ισχυρό γενικό πλαίσιο για την ένταξη της περιβαλλοντικής προστασίας στις προτεραιότητες του αγοραίου ανταγωνισμού και της ‘αειφορικής’ ανάπτυξης. Τέλος, λειτουργώντας ως ιδεολογικό πρόταγμα στη βάση της πολυτιμότητας για τον άνθρωπο, η ιδέα των οικοσυστημικών υπηρεσιών μεταφράζει τις φυσικές διαδικασίες στη γλώσσα της οικονομίας και για πρώτη φορά μετατρέπει σε δεδομένο του κοινού νου ότι οι παρεμβάσεις στη φύση δημιουργούν μεν περιβαλλοντικά κόστη ωστόσο παράγουν και οικονομικά οφέλη. Επομένως, η κρίση για τα κατά καιρούς περιβαλλοντικά διλήμματα είναι ορθολογική όταν βασίζεται στο οικονομικό ισοζύγιο ανάμεσα στα κόστη και τα κέρδη

Οικονομικά περιβάλλοντος

Με άλλα λόγια, η βιοποικιλότητα, (διάβαζε φύση), γίνεται οικονομικά ευανάγνωστη, και η προστασία της αξιολογείται με όρους οικονομίας. Αυτό ταχαμ’ δήθεν επιτρέπει την ανάλυση εναλλακτικών διαχειριστικών πρακτικών με ‘επιστημονική ακρίβεια’, καθώς και τον προσδιορισμό των σχετικών, οικονομικών πάντα, αντισταθμίσεων. Δεν είναι τυχαίο ότι η διάδοση της ιδέας των οικοσυστημικών υπηρεσιών είναι μέρος του οπλοστασίου πρακτικών που άνθισαν στις ΗΠΑ και την Αγγλία μετά τη νεοφιλελεύθερη στροφή προς τις αγορές. Στο ίδιο οπλοστάσιο ανήκουν η εμπορία ρύπανσης για την αντιμετώπιση των φαινομένων της όξινης βροχής, οι τράπεζες υγροτόπων με στόχο την διατήρηση υγροτοπικών οικοσυστημάτων, οι αγορές άνθρακα για την αντιμετώπιση των φαινομένων της κλιματικής αλλαγής κ.ά.

Το φυσικό κεφάλαιο

Οικολόγοι και οικονομολόγοι, υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής, ακτιβιστές διαφόρων αποχρώσεων, κυβερνητικοί και διακυβερνητικοί γραφειοκράτες, διασημότητες, επιχειρηματικοί ηγέτες και πολλοί άλλοι προπαγανδίζουν από κοινού και με πάθος την ιδέα της φύσης ως ‘απόθεμα περιουσιακών στοιχείων’ και ως ‘φυσικό κεφάλαιο’. Σήμερα, η έννοια των οικοσυστημικών υπηρεσιών κυριαρχεί, διαμορφώνει όλο και πιο πολύ τους τρόπους που σκέφτονται αυτοί που διαχειρίζονται το περιβάλλον, τους τρόπους που εξηγούν το νόημα της φύσης, καθώς και τον τρόπο που χαράζονται οι περιβαλλοντικές πολιτικές

Η θεσμοποίηση των οικοσυστημικών υπηρεσιών

Η ιδέα των οικοσυστημικών υπηρεσιών έχει κρυσταλλωθεί σε μια σειρά θεσμοποιημένων μορφών. Ανάμεσά τους, τα εθελοντικά προγράμματα PES, όπου έναντι αμοιβής οι ιδιοκτήτες διαθέτουν τη γη τους για την απρόσκοπτη παραγωγή οικοσυστημικών υπηρεσιών, όπως καθαρό νερό, ενδιαιτήματα ‘άγριας ζωής’, δασικές αποθήκες άνθρακα κ.ά. Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι Ευρωπαϊκοί Περιβαλλοντικοί Οικονομικοί Λογαριασμοί (ΕΠΟΛ), δηλαδή στατιστικά πλαίσια που περιλαμβάνουν πίνακες και λογαριασμούς (π.χ. τους λογαριασμούς εκπομπών αερίων ρύπων) που περιγράφουν τη σχέση ανάμεσα στο περιβάλλον και την οικονομία της ΕΕ. Και ακόμη, ακαδημαϊκά περιοδικά, ερευνητικές πρωτοβουλίες (Natural Capital Project, Ecosystem Services Partnership) κ.ά.

Οικοσυστημικές υπηρεσίες: η βασιλική οδός προς το περιβαλλοντικό ολοκαύτωμα;

Από την πλευρά της η οικοαριστερά υποστηρίζει ότι αυτές οι αντιλήψεις αδιαφορούν για τις ποιότητες, τις εγγενείς αξίες, τα ηθικά καθήκοντα, την αισθητική σύνδεση με τον ζωντανό κόσμο γύρω μας, την ιστορικότητα της φύσης. Αντίθετα, μετατρέπουν την ποιότητα σε ποσότητα και προπαγανδίζουν την ιδέα ότι η φύση αξίζει να διατηρηθεί μόνο όταν μπορεί να καταστεί κερδοφόρα. Για το λόγο αυτό τις χαρακτηρίζουν επικίνδυνες ιδέες και τις απορρίπτουν

Ειδικότερα, για την οικοαριστερά οι ιδέες των οικοσυστημικών υπηρεσιών θεωρούνται αρχετυπικά νεοφιλελεύθερες που αφορούν στην επέκταση των αγοραίων οικονομικών σε κάθε τι φυσικό και εντέλει στην ολοκληρωτική ένταξη της περιβαλλοντικής διαχείρισης στο πλαίσιο της ηγεμονικής πολιτικής και οικονομικής τάξης. Και το τελικό συμπέρασμα: οι οικοσυστημικές υπηρεσίες αναδεικνύουν μια ακόμα διάσταση τη νεοφιλελεύθερης χίμαιρας εκείνων των ελίτ που επαγγέλλονται την ολοκληρωτική επικυριαρχία του ποσοτικού αγοραίου ιδεώδους σε κλίμακα πλανητική