Εκ χρηματισμός της φύσης: η ύβρις των σύγχρονων κοινωνιών ;

E.F. Schumacher

Στο παρελθόν η φύση έχει περιγραφεί ως ‘Φυσικό Κεφάλαιο’ πλην με τελείως διαφορετικό περιεχόμενο από όσο σήμερα. Στους κόλπους του οικολογικού κινήματος είναι γνωστή η φράση που διατύπωσε ο Schumacher το 1973 που εδώ την παραφράζω ως ‘το μικρό είναι όμορφο, ενώ για την οικονομία σημασία έχουν τα άτομα’. Η παράφραση έγινε ακριβώς για να αποδώσει την ουσία της θέσης του Schumacher ότι είναι ανάγκη να μειωθεί ο όγκος της οικονομικής παραγωγής, έτσι ώστε να διατηρηθεί η αναπαραγωγική ικανότητα του κεφαλαίου της φύσης του, ‘Φυσικού Κεφαλαίου’.

Το όραμα και η υποταγή της φύσης

Στην πραγματικότητα ο Schumacher εξέφρασε συνοπτικά αυτό που στις αρχές της δεκαετίας του 70 είχε γίνει πια ολοφάνερο, ότι δηλαδή οι σύγχρονες οικονομίες, είτε καπιταλιστικές είτε εκείνες του ‘υπαρκτού σοσιαλισμού’, κατανάλωναν αμέριμνα τις φυσικές πηγές βλέποντας τον άνθρωπο όχι ως μέρος της φύσης αλλά ως εξωτερική δύναμη που προορίζεται να κυριαρχήσει πάνω της, να την υποτάξει και τελικά να την κατακτήσει ολοκληρωτικά.

Ύβρις

Ανάμεσα στα άλλα, ο Schumacher διαπίστωνε ότι οι σύγχρονες κοινωνίες παρέβλεπαν την πραγματικότητα και έτειναν αντίθετα να μην εκτιμούν όλα εκείνα τα ‘φυσικά’ που δεν ανήκαν στα ανθρώπινα τα τεχνήματα. Πρόκειται για μια σχετικά διαδεδομένη άποψη στο χώρο της οικοαριστεράς, που προσάπτει ακόμα και στον Μαρξ ότι διέπραξε το ίδιο καταστροφικό λάθος όταν διατύπωνε τη θεωρία της αξίας βασιζόμενος αποκλειστικά στην εργασία. Υποστηρίζει η οικοαριστερά ότι το επιστημονικό και το τεχνολογικό κεφάλαιο, το κεφάλαιο της γνώσης γενικότερα, καθώς και οι υποδομές και η πλειάδα των κεφαλαιουχικών εξοπλισμών δεν είναι παρά ένα μικρό μέρος του συνολικού κεφαλαίου που χρησιμοποιούν οι σύγχρονες κοινωνίες. Πολύ μεγαλύτερο είναι το κεφάλαιο που παρέχεται από τη φύση. Και το χειρότερο είναι ότι αυτό το αγνοεί ο άνθρωπος και σπαταλά το ‘Φυσικό Κεφάλαιο’ με συνεχώς αυξανόμενους ρυθμούς. Αυτή είναι η σύγχρονη ύβρις, το παράλογο, το αυτοκτονικό σφάλμα.

Η επιχειρηματική υπόσταση της φυσης

 Σήμερα, και όσο εδραιώνεται ο νεοφιλελευθερισμός όλο και περισσότερο, η φύση αποκτά χαρακτηριστικά χρήματος και προσλαμβάνεται ως ‘Φυσικό Κεφάλαιο’. Αυτός ο μετασχηματισμός φάνηκε να εδραιώνεται τέσσερις δεκαετίες μετά την παρέμβαση του Schumacher όταν το Νοέμβριο του 2013 πραγματοποιήθηκε στο Εδιμβούργο το πρώτο Παγκόσμιο Φόρουμ για το ‘Φυσικό Κεφάλαιο’. Τούτη τη φορά η συγκύρια κυριαρχείται απόλυτα από τα νεοφιλελεύθερα δόγματα και  το Φόρουμ βρήκε την υποστήριξη ισχυρών διεθνών οργανισμών, όπως το Πρόγραμμα Περιβάλλοντος των Ηνωμένων Εθνών (UNEP), η Διεθνής Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN) και το Παγκόσμιο Συμβούλιο Επιχειρήσεων για την Αειφόρο Ανάπτυξη (WBCSD). Η νεοφιλελεύθερη ηγεμονία ήταν τόσο ισχυρή ώστε όπως αναφέρει η Sullivan χαρακτηριστικά ο ιστότοπος του Φόρουμ να θριαμβολογεί  υπέρ της επανάστασης στον τρόπο που οι επιχειρήσεις και οι κυβερνήσεις θα διαχειρίζονται εφεξής το ‘Φυσικό Κεφάλαιο’ αφού, κατά τον ιστότοπο, έφτασε η ώρα εκείνων που αποφασίζουν [προφανώς οι CEO και τα λογίς golden boys)να εφαρμόσουν πολιτικές προς όφελος των επιχειρήσεων και του πλανήτη. Στόχος να αποτιμηθούν χρηματικά και να αποκτήσουν επιχειρηματική υπόσταση οι αξίες του ‘Φυσικού Κεφαλαίου’.

Διαχείριση του ‘Φυσικού Κεφαλαίου’

Έτσι, ενώ το Φόρουμ πραγματοποιήθηκε σε ένα πλαίσιο ανησυχίας σχετικά με την παγκόσμια περιβαλλοντική υποβάθμιση και τους ρόλους των εταιρικών στην υπέρβαση της κρίσης, οι συζητήσεις κατέληξαν στον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος των εταιριών και της οικονομίας του χρήματος θα μπορούσαν να διαχειρίζονται τα περιβαλλοντικά κόστη ως στοιχεία οικονομικών πρακτικών, με τελικό στόχο τη μεγιστοποίηση των κερδών ακόμα και στη συγκυρία της παγκόσμιας περιβαλλοντικής κρίσης.

Φυσικές ρίζες και εξέλιξη

Τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε το φόρουμ αμφισβητήθηκαν έντονα και κατέληξαν στην συγκρότηση ‘αντι-φόρουμ για τα κοινά (commons)’ όπου ενεπλάκησαν κοινωνικά κινήματα που κατήγγειλαν αυτή την ‘επανάσταση’ ως το πρώτο βήμα για τη δημιουργία νέων χρηματοπιστωτικών αγορών στο νερό, τον αέρα, το έδαφος, τις θάλασσες, τις λίμνες, τα ποτάμια και τα δάση με τελικό αποτέλεσμα την πλήρη ιδιωτικοποίηση της φύσης. Επτά χρόνια μετά το εγχείρημα εμπορευματοποίησης της φύσης δεν έχει να εμφανίσει και μεγάλες επιτυχίες, η πρόθεση ωστόσο καραδοκεί να εκμεταλλευτεί την όποια ευκαιρία. Τελικά, οι καταγγελίες που διατύπωσε η κοινωνία των πολιτών το 2013 μόνο ως αυθαίρετες δεν μπορούν να χαρακτηριστούν.

Εμπορευματοποίηση της περιβαλλοντικής προστασίας

Σήμερα η κατάσταση μοιάζει μεταβατική. Οι αγοραίες λογικές κυριαρχούν στις πρακτικές προστασίας της φύσης και με εργαλεία το ‘Φυσικό Κεφάλαιο’ και τις ‘Οικοσυστημικές Υπηρεσίες’   προσδίδουν στη μη ανθρώπινη φύση οικονομικά και χρηματοοικονομικά σημαίνοντα.  Την ίδια στιγμή και με βάση τη μεταφορά ‘Φυσικό Κεφάλαιο’ αναλαμβάνονται σοβαρές πρωτοβουλίες σε θεσμικό επίπεδο και συγκροτούνται παγκόσμιοι οργανισμοί, δίκτυα και συμμαχίες που επιχειρούν να υλοποιήσουν μια ιδιότυπη λογιστική που προσλαμβάνει τη φύση ως  ‘Τράπεζα του Φυσικού Κεφαλαίου’, είναι αλήθεια χωρίς τρανταχτή επιτυχία για την ώρα. Όπως ωστόσο σημειώθηκε προηγούμενα, η ροπή προς επιτέλεση της ύβρεως παραμένει πάντα επίκαιρη στο τραπέζι.

Φύση και άνθρωπος,  αδιάσπαστη ενότητα

Τελευταία αλλά εξαιρετικά σημαντική παρατήρηση αναφορικά με την ύβρη: εκτός όλων των άλλων,  τη μετατροπή για παράδειγμα της ποιότητας σε ποσότητα, η αγοραία περιγραφή της φύσης φτωχαίνει απελπιστικά αν δεν εκχυδαΐζει κιόλας τα σημαίνοντα και τις συνδηλώσεις  που παράγει η πρόσληψη του φυσικού ως κοινωνικού και συνακόλουθα η περιγραφή του φυσικού μέσω κοινωνικών κατηγοριών, κοινωνικών πρακτικών και μυθολογιών.  Γιατί η φύση και η κοινωνία συγκροτούν αδιάσπαστη ενότητα έτσι ώστε να κάνουν αδύνατη οποιαδήποτε διαχωριστική γραμμή μεταξύ του κοινωνικού και του φυσικού όπως το θέλουν και το επιβάλουν οι νεοφιλελεύθερες αγορές.