Η Πράσινη Μετάβαση, Ο Δρόμος για τον Οικολογικό Πολιτισμό και Η Παγίδα του Πράσινου Καπιταλισμού. Τι μας λέει η περιπέτεια των αριστερών κυβερνήσεων στη Νότια Αμερική

Alexandria Ocasio-Cortez Thea Riofrancos Benny Sanders

Ενόψει της Πράσινης Μετάβασης η φιλολογία που αναπτύχθηκε σχετικά με τις επιδόσεις των αριστερών κυβερνήσεων της Λατινικής Αμερικής συνιστά χαρακτηριστικό παράδειγμα συγκρουσιακής δυναμικής με τις τοπικές και τις διεθνείς ελίτ, αλλά και εσωτερικής συγκρουσιακής δυναμικής στο χώρο της αριστεράς. Επεξεργασμένο και εμπλουτισμένο κείμενο από συνέντευξη της Thea Riofrancos, συγγραφέα του βιβλίου Resource Radicals, στον Nick Serpe senior editor του Dissent, τον Δεκέμβριο 2020

Για πολλά χρόνια, ανάμεσα στο 1980 και τις αρχές της δεκαετίας του 2000, τα ισχυρά ριζοσπαστικά κινήματα της Λατινικής Αμερικής επικέντρωσαν και στάθηκαν αρνητικά έναντι της εξορυκτικής οικονομίας. Η ιδέα ήταν ότι αυτή η οικονομία στερούσε τη γη από τις κοινότητες, και ιδίως στους αυτόχθονες πληθυσμούς, έβλαπτε τα οικοσυστήματα που υποστήριζαν την επιβίωσή τους και υπονόμευε τα συλλογικά δικαιώματα και την τοπικότητα. Προδήλως, οι αιτιάσεις του ριζοσπαστικού κινήματος δεν αφορούσαν κυρίως τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις αλλά την καταστρατήγηση δικαιωμάτων και την εξαγωγή των κερδών.

Από τα μέσα του 2000 η ανάπτυξη των κινημάτων οδήγησε στην εξουσία αριστερές κυβερνήσεις με παρόμοια οράματα και σε απευθείας συνομιλία μεταξύ τους, πρώτα τον Ούγκο Τσάβες και αργότερα τον Έβο Μοράλες, τον Ραφαέλ Κορέα, την Κριστίν Φερνάντεζ, τον Φερνάντο Λούγο, την Ντίλμα Ρούσεφ και τον προκάτοχό της Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα. Όλοι προσπάθησαν να προωθήσουν, κόντρα στις τοπικές και τις διεθνείς ελίτ, ένα όραμα κοινωνικο-οικονομικού μετασχηματισμού και περιφερειακής κυριαρχίας. Την ίδια στιγμή αναπτύχθηκε και μια εσωτερική δυναμική ανάμεσα στις αριστερές συνιστώσες αυτών των χωρών, άλλοτε συνεργατική και άλλοτε συγκρουσιακή ή και τα δύο ταυτόχρονα.

Η ανάδειξη αυτών των κυβερνήσεων συνέπεσε με την πτώση της τιμής του πετρελαίου, την παγκόσμια εμπορευματική έκρηξη και τις ασυνήθιστα υψηλές τιμές των εξαγόμενων πρωτογενών προϊόντων που προκάλεσε κατά κύριο λόγο η ταχεία εκβιομηχάνισης της Κίνας και η συνακόλουθη μετεγκατάσταση μεγάλων αγροτικών πληθυσμών στις πόλεις ως βιομηχανικών εργατών.

Φτώχεια και ανισότητες

Χάρη και στους χαμηλούς φορολογικούς συντελεστές οι δημοκρατικά εκλεγμένες αριστερές κυβερνήσεις βρήκαν το οικονομικό περιθώριο να δαπανήσουν άμεσα σε κοινωνικά προγράμματα και δημόσιες υποδομές ώστε να ικανοποιήσουν πιεστικές κοινωνικές ανάγκες, πείνα και υποσιτισμό, έλλειψη στέγασης, προβλήματα ύδρευσης και αποχέτευση κ.ά., όλα δημιουργήματα της φτώχειας και των κοινωνικών ανισοτήτων. Αυτή η προσπάθεια συνοδεύτηκε και από σημαντικές νομοθετικές παρεμβάσεις και οδήγησε σε έναν ενάρετο πολιτικό κύκλο.

Εκουαντόρ, Δημόσιες υποδομές

Ωστόσο η λειτουργία του ενάρετου κύκλου στηρίχθηκε στην εντατικοποίηση των εξορύξεων και της αγροτικής παραγωγής, στην εκτέλεση μεγάλων έργων, λιμάνια, αυτοκινητόδρομοι, υποδομές της εφοδιαστικής αλυσίδας, ενεργειακά έργα. Αν και κοινωνικά αναγκαία αυτά τα έργα, η ταχύτητα εκτέλεσης τους και η έλλειψη κατάλληλων προδιαγραφών και ρυθμίσεων λειτούργησαν ανατρεπτικά για τις τοπικές οικονομίες αλλά και τις κοινωνικές και πολιτισμικές σταθερές και γέννησαν ισχυρές λαϊκές αντιστάσεις.

Συνταγματικός εκσυγχρονισμός

Από την άλλη, πηγή προβλημάτων ήταν και οι συνταγματικές αλλαγές οι οποίες κόντρα στη λευκή και κρεολική παράδοση και τον νεοφιλελευθερισμό επέκτειναν τη λαϊκή κυριαρχία από τα άτομα στις κοινωνικές συλλογικότητες, όπως οι εθνοτικές. Τα επίδικα αφορούσαν δικαιώματα που, όπως η ελευθερία της έκφρασης ή του συνέρχεσθαι αλλά και αξίες όπως η αυταξία της φύσης, υπερέβαιναν το φιλελεύθερο οπλοστάσιο δικαιωμάτων και συνάντησαν τη σθεναρή αντίσταση των τοπικών ελίτ.

Βολιβία, Το μοντέλο ανάπτυξης

Η κυβερνώσα αριστερά της Λατινικής Αμερικής αντιμετώπισε την ιστορική ανικανότητα των κρατικών δομών με τη θέσπιση ρυθμίσεων της κεφαλαιακής κυκλοφορίας και τη δίκαιη και αποτελεσματική είσπραξη των φόρων. Ακόμη, αναθεωρήθηκαν οι περιβαλλοντικές και εργασιακές πολιτικές, και βελτιώθηκαν τα μέτρα κοινωνική πρόνοιας. Ωστόσο, η ανάπτυξη βασίστηκε στην ιδέα που έλκει την έμπνευση της από τη Νότια Κορέα, ότι το κράτος διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην οικονομική επέκταση σε αγαστή συνέργεια με το ιδιωτικό κεφάλαιο ώστε να αναπτυχθούν νέοι τομείς. Προδήλως στόχος δεν ήταν ο σοσιαλισμός. Αντίθετα, εφαρμόστηκε ένα μοντέλο όπου το κράτος κινητοποιούσε νέες μορφές επενδύσεων και αναβάθμιζε το ανθρώπινο δυναμικό για χάρη της  ευημερίας του συνόλου της κοινωνίας.

Περού, Ενάντια στις εξορύξεις

Από την πλευρά τους τα κινήματα βρέθηκαν απέναντι εκτιμώντας ότι με την εφαρμογή πολιτικών αδιάλειπτης ανάπτυξης και επέκτασης χάρη στις εκμεταλλευτικές σχέσεις των ανθρώπων έναντι της φύσης, στην πραγματικότητα ο εκσυγχρονισμός που επιχειρούσε η αριστερά ενίσχυε τη βάση του ιμπεριαλισμού. Το αίτημα επικεντρώθηκε στην κατάργηση της εξορυκτικής βιομηχανίας, άλλως θεωρήθηκε ότι, ακόμα και αν ενισχύονταν η ισότητα και η κοινωνική ευημερία θα αναπαράγονταν μερικές από τις χειρότερες πτυχές του παγκόσμιου καπιταλισμού.

Πού βρισκόμαστε σήμερα ; Το τέλος της ανάπτυξης με βάση το εμπόριο έφερε την ύφεση και μαζί της την παλινόρθωση της δεξιάς. Όπως φάνηκε, χωρίς ριζικούς μετασχηματισμούς, όπως ο ουσιαστικός περιορισμός της οικονομικής ισχύος των ελίτ, είτε μέσω της προοδευτικής φορολογίας, είτε μέσω άλλων μορφών αναδιανομής, τα προγράμματα μαζικών κοινωνικών δαπανών ήταν θνησιγενή. Οι δειλές φορολογικές αλλαγές που επιχείρησε η αριστερά μείωσαν μεν δραματικά τις ανισότητες πλην, αφενός δεν ικανοποίησαν αρκετά τα λαϊκά στρώματα και αφετέρου δεν αποδυνάμωσαν την ισχύ των οικονομικών ελίτ, αντίθετα μεγέθυναν τις αντιστάσεις τους.

Εκουαδόρ: τα πλήθη στους δρόμους ξανά

Τα αποτελέσματα της δεξιάς διακυβέρνησης υπήρξαν απογοητευτικά, επιστροφή της χρεωκοπίας, του ΔΝΤ, των πολιτικών άγριας λιτότητας, αλλά και πολλαπλασιασμός των λαϊκών διαμαρτυριών. Μάλιστα, σε ορισμένες χώρες όπως η Αργεντινή και η Βολιβία είδαμε και την επιστροφή των παλιών αριστερών κυβερνήσεων.

Η Πράσινη Μετάβαση και ο δρόμος προς τον οικολογικό πολιτισμό

Στην πλειονότητά τους πάντως τα κινήματα ενάντια στις εξορύξεις διαμόρφωσαν τους όρους μιας ριζοσπαστική, και εξαιρετικά μαχητικής κριτικής που πήρε έκταση, κυρίως χάρη στην πλημμυρίδα φιλικών ιστότοπων, είχαν όμως περιορισμένο διεθνή αντίκτυπο. Ωστόσο, οι οπαδοί της Πράσινης Μετάβασης μπορούν να αντλήσουν κρίσιμα συμπεράσματα από τις περιπέτειες των αριστερών κυβερνήσεων της Λατινικής Αμερικής. Για παράδειγμα, αν θέλει η αριστερά να φέρει βιώσιμα αποτελέσματα δεν αρκεί η αλλαγή του τρόπου παραγωγής της ενέργειας. Οι πολιτικές της Πράσινης Μετάβασης οφείλουν να ριζοσπαστικοποιηθούν ώστε να περιγράψουν ένα φάσμα αλλαγών, μετασχηματισμών και βασικών προτεραιοτήτων με ορίζοντα τη σοσιαλιστική προοπτική. Να προτείνουν νέες μεθόδους διακυβέρνησης όπου το φυσικό θα έχει σημαντικό ρόλο. Να προωθήσουν σχέσεις ισοτιμίας ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες και το άλλο. Να μιλήσουν για το πλήρες άτομο που αναγνωρίζει, σέβεται και αποδέχεται το έτερο, το άλλο και το αλλότριο. Ζητούνται ακόμα απαντήσεις για το πώς και πόσο εργαζόμαστε, πώς ζούμε, τι τρώμε και γενικότερα για όλο το πολύπλευρο φάσμα των λεπτομερειών που θα μπορούσαν να αλλάξουν τη ζωή μας.

Η αριστερά οφείλει να ξαναβρεί το διεθνιστικό της πνεύμα, να δεσμευτεί στην ιδέα της διεθνούς αλληλεγγύης, να προωθήσει τις ιδέες της παγκόσμιας δικαιοσύνης σχετικά με τις συνέπειες της οικολογικής κρίσης. Να μιλήσει καθαρά για τις τεράστιες απαιτήσεις, σε λίθιο π.χ. προκειμένου να αποθηκεύεται η ενέργεια από τις καθαρές τεχνολογίας και να σταθεί αλληλέγγυα προς το λαό της Χιλής που θα υποστεί τις συνέπειες της εξόρυξης. Κοντολογίς να ανοίξει το δρόμο προς τον Οικολογικό Πολιτισμό.

Το τελικό συμπέρασμα αναφέρεται στην παγίδα στην οποία πέφτουν ανύποπτες μερίδες των οικοσοσιαλιστών, την ιδέα, δηλαδή, ότι είναι δυνατή η πράσινη ανάπτυξη με τη μόνη αλλαγή του τρόπου παραγωγής ενέργειας, χωρίς να αλλάξει τίποτα στον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας, χωρίς να αλλάξουν οι ατομικές και ιδιωτικοποιημένες μορφές κατανάλωση και υπερκατανάλωση, χωρίς να αλλάξει η παραγωγική βάση της κοινωνίας.