Μετά την πανδημία τι ; Οικολογικός Μετασχηματισμός ή Καπιταλιστική Αναδιάρθρωση

Έχει γίνει έκδηλο πια ότι η πανδημία είναι εκδήλωση της οικολογικής κρίσης, δηλαδή της κρίσης στη σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση στο επίπεδο της υγείας.

 

Μαζική εκτροφή ζώων

Έγκυρα στοιχεία για την βιολογία και την οικολογία των ζωονοσογόνων ιών υποστηρίζουν ότι η υπερσυγκέντρωση στην αγροτο-διατροφική βιομηχανία, ιδίως σ’ αυτή του κρέατος, λειτουργεί ως επιλεκτικός παράγοντας υπέρ της έξαρσης των επιδημιών. Το πράγμα δουλεύει ως εξής:

• Εκτροφή ζώων υπό συνθήκες υψηλής πυκνότητας σημαίνει ενισχυμένες τάσεις διασποράς του ιού ως απάντηση στον αυξημένο ανταγωνισμό ανάμεσα στους ιούς που δημιουργεί ο συνωστισμός.
• Η ζήτηση σφαγίων νεαρής ηλικίας συνιστά είδος διαχειριστικής επιλογής: αφαιρεί τα κατά τεκμήριο ισχυρότερα ανοσοποιητικά συστήματα που διαθέτουν τα νεαρότερα άτομα οπότε στην αγέλη μένουν αναπαραγωγικά άτομα με ασθενέστερο ανοσοποιητικό σύστημα, πράγμα που ευνοεί τους ιούς υψηλής νοσηρότητας .
• Η εκτροφή υπό ελαχιστοποιημένες συνθήκες δημογραφικής και βιολογικής ποικιλομορφίας, ελαχιστοποιεί τις δυνατότητες να δράσει η φυσική επιλογή η οποία θα αφαιρούσε τα ευπαθή άτομα ως λιγότερο προσαρμοσμένα.
• Η αποψίλωση και η αυξανόμενη κεφαλαιοποίηση της άγριας φύσης διευκολύνει τη διαρροή παθογόνων από την πρώην παρθένα φύση στις ανθρώπινες κοινότητες.
• Οι μεγάλες ανθρωπο-συγκεντρώσεις στους εργασιακούς χώρους συγκροτούν πληθυσμούς ευάλωτους στην προσβολή.
• Η πρωτοφανής συνδεσιμότητα των παγκόσμιων αλυσίδων εφοδιασμού και των πτήσεων χαμηλού κόστους, καθώς και ο επιδημιολογικός νεοφιλελευθερισμός του είδους ‘αδιαφορούμε για τις συνέπειες και αφήνουμε τη δαρβινική επιλογή να δημιουργήσει ανοσία αγέλης‘, είναι παράγοντες που ευνοούν τη διάδοση του ιού.

Κοινωνικές συνέπειες

Γενικότερα, στη διάρκεια της πανδημίας κυριάρχησαν τα ζητήματα της δημόσιας και ψυχική υγείας, η αξία και η έννοια της εργασίας, του κοινωνικού αποκλεισμού και των ανισοτήτων, της επιστήμης και του κοινωνικού της ρόλου, της κατανομής των πόρων, της δημοκρατίας και των πολιτικών δικαιωμάτων, η θέση του ανθρώπου στη φύση, ο χαρακτήρας της εκπαίδευσης. Με λίγα λόγια, η κρίση φαίνεται να επηρέασε τις σχέσεις της κοινωνικής αναπαραγωγής του κεφαλαίου σε κάθε διαρθρωτικό επίπεδο σε σημείο που ξεπερνά τα ιδεολογικά όρια της ελεύθερης αγοράς.

 Ελλειμματική δημόσια υγεία

Κάπως έτσι χάθηκε η εμπιστοσύνη του κόσμου τόσο προς το νεοφιλελεύθερο κράτος όσο και προς τις αγορές. Αποκαλύφθηκαν οι δραματικές ελλείψεις σε καταρτισμένο προσωπικό, ιατρικό εξοπλισμό και υποδομές, δηλαδή οι καταστροφικές συνέπειες των 40 χρόνων ιδιωτικοποίησης της δημόσιας υγείας. Ακόμη, δείχτηκε ότι στη συντριπτική τους πλειονότητα τα επίκεντρα των εξάρσεων των επιδημιών βρίσκονται γύρω από θηριώδεις μονάδες παραγωγής τροφίμων, ενώ ακόμα και η ελεεινολογημένη αγορά της Γιουχάν δεν είναι παρά ένα εργοστάσιο παραγωγής τροφίμων, μέρος της διεθνοποιημένης αγοράς εξωτικών ειδών. Ολόκληρο το πολιτικό φάσμα μοιάζει να συμφωνεί ότι το κράτος επιστρέφει, ενώ μερικοί μιλούν και για το θάνατο του νεοφιλελευθερισμού.

Από την πλευρά της αριστεράς προσλαμβάνω διάχυτη γύρο μου μια αισιοδοξία ότι η πανδημία θα δώσει τη θέση της σε έναν καλύτερο κόσμο. Ο τομέας της δημόσιας υγείας θα ενισχυθεί, η ζωή μας θα γίνει περισσότερο ουσιαστική με τους ανθρώπους να απολαμβάνουν μικρές χρηστικές αξίες και όχι καταναλωτικές φούσκες, και το κυριότερο, με την κοινωνία παρούσα θα αναπτυχθεί μια νέα στενή και ουσιαστική δέσμευση με τον φυσικό κόσμο εκεί έξω.

Giorgio Agamben

Στον αντίποδα της αισιοδοξίας βρέθηκε η αριστερή απαισιοδοξία. Ο Giorgio Agamben, για παράδειγμα, επισημαίνει ότι η πανδημία υπήρξε ευκαιρία άνισης ενίσχυσης του ιδιωτικού τομέα, – των μεγάλων φαρμακευτικών εταιριών για παράδειγμα-, πολλές από τις οποίες κερδοσκοπούν ασύστολα. Γενικότερα, το τρίτο τρίμηνο του 2020, το εταιρικό κέρδος των κολοσσών της υγείας έφτασε σε ιστορικά υψηλά. Παράλληλα, ενισχύθηκαν οι κεντρικές εξουσίες χάρη σε γιατρούς- τεχνοκράτες, απεκδύθηκαν των ευθυνών τους και απέδωσαν συστηματικά  την αιτία για την εξάπλωση του ιού σχεδόν ολοκληρωτικά στην ατομική ανευθυνότητα.

Οικονομική κρίση

Ως απάντηση στην υγειονομική κρίση, οι πόροι των εθνικών κρατών κινητοποιήθηκαν μεν σε ένα βαθμό, πλην με την πλειονότητα των εργαζομένων σε παύση εργασίας. Οι παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού έσπασαν, η ζήτηση κατέρρευσε, η παραγωγή μειώθηκε, τα εταιρικά έσοδα (πλην εκείνων στην υγεία) πήραν την κατηφόρα και τα χρηματιστήρια σημείωσαν απώλειες. Έτσι φτάσαμε στο βάθεμα της καπιταλιστική κρίση και για πολλούς στο τέλος της εποχής του κοσμοπολίτικου νεοφιλελευθερισμού και την επανεμφάνιση του νεοφιλελεύθερου εθνικού κράτους.

Το νεοφιλελεύθερο εθνικό κράτος

Ο εγκλεισμός ενέτεινε  τις κοινωνικές αποστάσεις με άμεσα αποτέλεσμα την ενίσχυση του δίπολου φύση (βιολογία) από τη μια μεριά, κοινωνία από την άλλη με την έμφαση να πέφτει ολοκληρωτικά προς την πλευρά της βιολογίας.  Αυτός ο κοινωνικά απογυμνωμένος βιολογικός άνθρωπος εκτελεί εξ αποστάσεως εργασίες -συχνά περιττές- και αποδέχεται χωρίς να επερωτά την εξουσία της ιατρικής τεχνοκρατίας και εντέλει αποδέχεται παθητικά την απροθυμία οικονομικής αναδιάρθρωσης της κοινωνίας και τη δημιουργία υποδομών επαρκούς, αξιοπρεπούς και αποτελεσματικής υγειονομικής περίθαλψης, συστηματικής ιχνηλάτισης κ.λ.π.

Κεϋνσιανισμός έκτακτης ανάγκης

Παρόλο που, όπως υποστηρίζει ο Miloš Šumonja, ο νεοφιλελευθερισμός έχει δείξει αυτοκτονικές τάσεις αυτός (ο νεοφιλελευθερισμός) δεν παραχώρησε τη θέση του στον ‘κεϋνσιανισμό έκτακτης ανάγκης’. Αποσπασματικά φαινόμενα όπως η επίταξη ιδιωτικών νοσοκομείων μάλλον ως εναλλακτικές αγοραίες λύσεις θα μπορούσαν να εκληφθούν παρά ως ένδειξη κατάρρευσης. Πρακτικά, στο κρατικό οπλοστάσιο έκτακτης ανάγκης εντάσσονται φαινόμενα που δείχνουν δεξιά, όπως οι περιορισμοί δικαιωμάτων και η ανατροπή των εργασιακών σχέσεων, αλλά και μέτρα που φαινομενικά δείχνουν προς τα αριστερά, όπως είναι η ανάπτυξη τομέων του δημόσιου συστήματος υγείας. Το τελικό συμπέρασμα είναι ότι στη συγκυρία της πανδημίας οι αγοραίες λογικές εκμεταλλεύονται την κάθε ευκαιρία ώστε να ξεπερνούν τις αντιφάσεις τους και να επιβιώνουν αλλά ακόμα- ακόμα και να επεκτείνονται. Τελικά, φαίνεται ότι η ώρα της αριστεράς όχι μονάχα δεν πλησιάζει, αντίθετα μάλλον απομακρύνεται.

Επιστροφή του εθνικού κράτους

Στη διάρκεια της πανδημίας έγινε φανερό ότι η περίφημη κρατική συρρίκνωση που ευαγγελίζεται ο νεοφιλελεύθερος κοσμοπολιτισμός ήταν φαινομενική. Οι συσχετισμοί στο επίπεδο του κράτους εξακολουθούν να καθορίζουν τα όρια της δημοκρατίας καθώς και τους όρους της παραγωγικής διαδικασίας. Αυτό που στην πραγματικότητα κατέρρευσε σταδιακά από τις αρχές του 70 και μετά ήταν ο εκδημοκρατισμός του καπιταλισμού που επέβαλε το κεϋνσιανό κράτους των ισχυρών συνδικάτων, της εγγυημένης πλήρους απασχόλησης, της ανακατανομής του πλούτου και των ευκαιριών ζωής, τις εκτεταμένες κοινωνικές υπηρεσίες και οφέλη για όλους τους πολίτες. Ο νεοφιλελευθερισμός εμφανίστηκε ως λύση του κεφαλαίου στην οικονομική κρίση του 1973. Βήμα-βήμα κατέλαβε το κράτος και το χρησιμοποίησε υπέρ της προστασίας των αγορών και της ενίσχυσης των κοινωνικών ανισοτήτων ενάντια στην κοινωνική δημοκρατία.

Σήμερα, την κρίση του κοροναϊού διαχειρίζεται το νεοφιλελεύθερο κράτος, στόχος του οποίου εξακολουθεί να είναι, το πολιτικοοικονομικό status quo. Απλά, η προσωρινή χρησιμοποίηση της κεϋνσιανής εργαλειοθήκης καθιστά πρόδηλη την οργανική κρίση στην οποία έμπλεξε, την οποία όμως μεταφράζει ως μια ακόμη συνήθη καπιταλιστική κρίση, αναπόσπαστο μέρος της ‘δημιουργικής καταστροφής’ – και, επομένως, ως ευκαιρία καπιταλιστικής αναδιοργάνωση. Αυτό απαιτεί περαιτέρω απορρύθμιση των εργασιακών και γενικότερα των κοινωνικών σχέσεων. Ήδη στη διάρκεια της πανδημίας οι προϋπάρχουσες ανισότητες επιδεινώνονται και την ίδια στιγμή οι κίνδυνοι όσων χαμηλόμισθων εξακολουθούν να εργάζονται μεγιστοποιούνται.

Το DNA του καπιταλισμού

Η ανθεκτικότητα του νεοφιλελευθερισμού στηρίζεται στο αντιδημοκρατικό DNA που του επιτρέπει να μεταλλάσσεται ελεύθερα υπό συνθήκες κρίσης. Στην προκειμένη περίπτωση αντιμετωπίζει την πανδημία ως υπαρξιακή απειλή για το έθνος από έναν αόρατο εχθρό, και έτσι δικαιολογεί την αυταρχική του συμπεριφορά. Στόχος του να σώσει – με αγοραίους πάντα όρους- τον καπιταλισμό από τον καταστροφικό εαυτό του και να ενισχύσει τη κεφαλαιακή συσσώρευση. Την ώρα της κρίσης φαίνεται ως η ιδεολογική ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού να χλομιάζει και έτσι υποχρεώνεται να καταφύγει σε νομικές ρυθμίσεις και καταστολή υπέρ της εθνικής ανταγωνιστικότητας και όχι στη συναίνεση υπέρ της κοινωνικής δημοκρατίας. Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη διακηρυγμένη ευρωπαϊκή στρατηγικής για άρση των κοινωνικών ανισοτήτων και ενσωμάτωση των περιθωριοποιημένων ομάδων στον κοινωνικό ιστό. Δηλαδή, ενώ στην πράξη τα ευρωπαϊκά κράτη ασκούν την πιο ακραία νεοφιλελεύθερη πολιτική των τελευταίων 40 χρόνων, οι διακηρύξεις μιλάνε με όρους κοινωνικής δικαιοσύνης. Το αν θα προκύψει συμβιβασμός και τί είδους μένει να το δούμε.