Οικολογική κρίση, το αόρατο χέρι αποδείχθηκε ανεπαρκές, στη θέση του η εθνική ασφάλεια; Μια καινοφανής πρόταση

Με αφορμή το βιβλίο του Anatol Lieven Climate Change and the Nation State και την παρουσίαση του από τη Lola Seaton στο New Left Review

Anatol Lieven

Κατά τον Lieven Η Πράσινη Μετάβαση και το αίτημα εκμηδενισμού των αερίων του θερμοκηπίου συνιστούν ταξική πολιτική πρόταση υπέρ της κοινωνικής ανόρθωσης πάνω στα ερείπια που δημιούργησε ο καπιταλισμός της αγοράς. Υποστηρίζει ότι τα εθνικά-κράτη και όχι διακυβερνητικοί φορείς ή υπερεθνικές εξουσίες, θα αποτελέσουν την πρωτοπορία της αντίδρασης στην κλιματική κρίση.

Henry David Thoreau, από τους θεμελιωτές του περιβαλλοντισμού

Ο συγγραφέας εκτιμά ότι το αίτημα αφορά κυρίως τις Δυτικές Δημοκρατίες λόγω της ηγεμονικής τους θέσης στον κόσμο, αλλά και επειδή εκπέμπουν τις μεγαλύτερες κατά κεφαλήν ποσότητες άνθρακα. Υποστηρίζει ακόμα ότι ένας από τους λόγους για τους οποίους η οικολογική κρίση παρέμεινε απελπιστικά χαμηλά στην πολιτική ατζέντα της Δύσης είναι ότι ο περιβαλλοντισμός συσχετίσθηκε στενά με τον πολιτισμικό φιλελευθερισμό, σε μεγάλη απόσταση από τους συντηρητικούς ψηφοφόρους. Υποστηριζει ακόμη ότι, προκειμένου να μετατραπεί η κλιματική κρίση σε πανεθνική προτεραιότητα απαιτείται να αναδειχθεί η υπερθέρμανση του πλανήτη ως επικείμενη απειλή για την εθνική ασφάλεια. Μάλιστα, σε συνδυασμό με την αναμενόμενη άνοδο του επίπεδου της θάλασσας και την αυξανόμενη συχνότητα τυφώνων αυτό ξεπερνά πολλές από τις γεωπολιτικές αντιπαραθέσεις.

 

 Ενεργειακή επάρκεια

Σε αυτή την προοπτική, αναμένεται ότι οι πολιτικές ελίτ της Δύσης θα αντιληφθούν ότι τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα τους απειλούνται πολύ περισσότερο από την κλιματική αλλαγή παρά από τις μεταξύ τους αντιπαλότητες. Στη νέα συγκυρία η ενεργειακή αυτάρκεια με την διαρκώς αυξανόμενη εκμετάλλευση των πάσης φύσεως εγχώριων πράσινων αποθεμάτων θα αποτελέσει πρωταρχικό στόχο υπέρ της εθνικής ασφάλειας.

Ανισοκατανομή συνεπειών κλιματικής κρίσης

Ωστόσο, το εγχείρημα παρουσιάζει και σοβαρές δυσκολίες, καθώς, σε αντίθεση με ειδικές εκφράσεις της οικολογικής κρίσης όπως ο covid-19 ο οποίος εξαπλώθηκε γρήγορα σε σχεδόν κάθε γωνιά του πλανήτη, τα αποτελέσματα της υπερθέρμανσης είναι και περίπλοκα και εύκολα αμφισβητήσιμα, αλλά και οι επιπτώσεις τους κατανέμονται άνισα στις διάφορες χώρες και περιοχές, με άμεσα απειλούμενα τα κράτη του τρίτου κόσμου. Αντίθετα, η εθνική ασφάλεια των Δυτικών Δημοκρατιών απειλείται κυρίως από τη μείωση της επιρροής τους στην παγκόσμια σκηνή, παρά από τις άμεσες υλικές συνέπειες της πλανητικής υπερθέρμανσης.

Η μετανάστευση ως απειλή

Άλλωστε, ο κόσμος για τον οποίο ενδιαφέρονται οι ελίτ δεν είναι ο φυσικός κόσμος των δασών, των ποταμών και των θαλασσών, ούτε η μαζική εξαφάνιση ειδών της άγριας ζωής. Ενδιαφέρονται πρωτίστως για την πολιτική θέση των κρατών και των κοινωνιών στον παγκόσμιο χάρτη. Οι δυτικές ελίτ μοιάζει να συνειδητοποιούν ότι χωρίς την εφαρμογή μιας Πράσινης Νέας Συμφωνίας η πιθανή πολιτική και κοινωνική κατάρρευση σε χώρες του τρίτου κόσμου εξαιτίας των άμεσων επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης αποτελεί θανάσιμη απειλή και για τις ίδιες, κυρίως επειδή η κλιματική αλλαγή αναμένεται να προκαλέσει το μεγαλύτερο κύμα παγκόσμιας μετανάστευσης. Η πρόβλεψη είναι ότι με κάθε βαθμό αύξησης της θερμοκρασίας, περίπου ένα δισεκατομμύριο θα ωθείται έξω από την γη του.

Καταστροφικές εμφύλιες συρράξεις

Κατά τον Lieven, τόσο το πρωτοφανές μέγεθος της κρίσης όσο και ο ρυθμός εξέλιξης των φαινομένων, παράλληλα με τη ληστρική εκμετάλλευση των πόρων, αναμένεται να επιδεινώσει τις υπάρχουσες διακρατικές και περιφερειακές εντάσεις και να οδηγήσει ολόκληρες περιοχές σε αποσταθεροποίηση με αποτέλεσμα πολλές τοπικές ή και εμφύλιες συρράξεις – όπως στη Συρίας, π.χ.- αλλά και ενδεχόμενη κατάρρευση κρατών.

Κλιματική κρίση

Εκτιμά ότι ο χαρακτηρισμός της κλιματικής κρίσης ως σταθερής προτεραιότητας για την εθνική ασφάλεια θα αποτελέσει αποδεκτή στοχοθεσία για τις ελίτ. Σε κάποιο βαθμό το νέο αίτημα θα εξουδετερώσει και τις συντηρητικές αντιδράσεις αρκεί να αποφευχθούν οι εθνικιστικές υπερβολές τύπου Τραμπ και Μπολσονάρο.

Οικολογική κρίση και εθνική ασφάλεια

Διακρίνει δύο τύπους πολιτικών εθνικιστικής έμπνευσης. Ο πρώτος προβάλει μια στενή και κλειστή εθνική και πολιτιστική ταυτότητα – που όμως είναι προδήλως ανεφάρμοστη σε χώρες με μεγάλες εθνοτικές ή θρησκευτικές μειονότητες. Ο δεύτερος προβάλει την ιδέα της κοινής ιθαγένειας εμπλουτισμένης με κεϋνσιανά στοιχεία, έτσι ώστε να διαμορφωθεί μια ταυτότητα στη βάση της κοινωνικής δικαιοσύνης, ανεξάρτητα από φυλές και θρησκείες.

Μετριοπαθές πρόγραμμα πράσινης μετάβασης ;

Ο Lieven θεωρεί πειστική τη στρατηγική πρόταση αναδιατύπωσης της πλανητικής κρίσης με όρους εθνικής ασφάλειας. Το στηρίζει στη σταθερότητα και τη διαθεσιμότητα πόρων και νομιμότητας (ως ανθεκτικότερη πηγή νομιμότητας και δημιουργίας συναινέσεων θεωρεί τον εθνικισμό) που διαθέτουν τα εθνικά-κράτη και τους επιτρέπουν να ανταποκρίνονται με την ταχύτητα και στην κλίμακα που απαιτείται για τη σταθεροποίηση του κλίματος. Αντίθετα, χωρίς εδαφική κυριαρχία και δημοκρατική νομιμότητα οι διακυβερνητικοί φορείς όπως ο ΟΗΕ περιορίζονται στην οργάνωση συνεδρίων και την παροχή εμπειρογνωμοσύνης. Όσο για την νεοφιλελεύθερη εναλλακτική προς το κράτος, – την αγορά με το αόρατο χέρι, αυτή αποδείχθηκε ανεπαρκέστατη έναντι της κλιματικής απειλής.

Διαπολιτισμική ετερογένεια

Τα καινοφανές συμπέρασμα του συγγραφέα είναι ότι εν όψει της κλιματικής αλλαγής, ο εθνικισμός μπορεί να λειτουργήσει ως θετική, εκσυγχρονιστική δύναμη αρκεί η μετανάστευση να διατηρηθεί εντός εύλογων ορίων, χωρίς ξαφνικές μαζικές αιχμές, οπότε υπάρχει καλή πιθανότητα οι μετανάστες να μπορέσουν να ενσωματωθούν επιτυχώς και να μην υπονομευθεί η κοινωνική συνοχή. Επισημαίνει ακόμα ότι θα πρέπει να αντιμετωπιστεί το ζήτημα της πολιτισμικής ετερογένειας που επάγει η εισροή αλλοδαπών η οποία και υπονομεύει την κοινωνική αλληλεγγύη και μεγιστοποιεί την απροθυμία των πολιτών να συνεισφέρουν φόρους για την υποστήριξη δημόσιων υπηρεσιών και τη χρηματοδότηση πράσινων υποδομών.

Διαπολιτισμικότητα

Προδήλως, η πρόταση του Lieven εγείρει και ζητήματα ηθικής. Πράγματι, αυτός βασίζει τον ρεαλισμό της πρότασής του στην ιδέα ότι μόνο αν αποδεχθούν ως απειλή για το προσωπικό τους συμφέρον και την κοινωνική σταθερότητα τα εκλογικά σώματα και οι ελίτ της δύσης μπορούν να ενεργοποιηθούν θετικά. Όταν όμως ουσιώδεις παράμετροι, όπως η αλληλεγγύη και ο σεβασμός προς τον άλλον και το άλλο, η δι-υποκειμενικότητα και η διαπολιτισμική σύνθεση παύουν να αποτελούν πολιτειακές αρχές, τότε το προσωπικό συμφέρον μετατρέπεται σε απειλή για τα δικαιώματα και τη Δημοκρατία.