Κοινωνιο-Οικολογικός Μετασχηματισμός
Σήμερα αναγνωρίζεται γενικά ότι οι πολιτικές ‘αειφόρου ανάπτυξης’ έχουν αποτύχει. Η νέα αγοραία πρόταση αντιμετώπισης της οικολογικής κρίσης εκφέρεται υπό διάφορες εκδοχές, ο στόχος, ωστόσο, εξακολουθεί να είναι η ανάπτυξη ενός κοινωνικά άνισου αλλά και χωρικά ανισομερούς πράσινου καπιταλισμού. Ελπίζεται ότι έτσι θα αντιμετωπιστούν οι εκτεταμένες συνέπειες που γεννά η όλο και βαθύτερη, όλο και ποιο πολύπλοκη οικολογική κρίση του καιρού μας: κλιματική κρίση, απώλεια ενδιαιτημάτων, οικονομική κρίση, αυξανόμενες κοινωνικές ανισότητες, καθώς και χωρικές ανισομέρειες, κρίση δημοκρατίας, διακρατικές εντάσεις.
Κοινωνικο-οικολογικό σύμπλοκο
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια καινοτόμα νεοφιλελεύθερη εκδοχή που ξετυλίγεται στη βάση ενός νέου αγοραίου ρεαλισμού και παράγει μια νέα αγοραία ορθοδοξία. Οι οπαδοί του νέο αυτού ρεύματος ασκούν κριτική στην γνωστή μας νεοφιλελεύθερη αφήγηση και ισχυρίζονται ότι αφήνουν στην άκρη την οικονομική μονομέρεια του κλασσικού φιλελευθερισμού που υποτάσσει τα πάντα στην κερδοφορία και παίρνουν στα σοβαρά το πολύπλοκο κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και πολιτισμικό τοπίο. Ακόμη, συνδέουν την πράσινη μετάβαση και τον κοινωνικο-οικολογικό μετασχηματισμό ευαγγελίζονται ριζικές θεσμικές αλλαγές και προτείνουν ολοκληρωμένες συμμετοχικές εκδοχές διακυβέρνησης.
Πολιτικές Win Win
Και αυτοί, ωστόσο, προτείνουν θεσμικές μεταρυθμίσεις, διαδικασίες διακυβέρνησης και μηχανισμούς που παραμένουν ενταγμένοι στην προοπτική της θεωρίας του υφιστάμενου καπιταλιστικού κράτους και της κοινωνίας του ανταγωνισμού. Κοντολογίς, η πρόταση της νέας ορθοδοξίας είναι τύπου win-win, και συνδυάζει μεγάλο ποσοστό αγοράς με μικρότερο ποσοστό κρατικού παρεμβατισμού (π.χ. συμπράξεις ΣΔΙΤ). Συγκριμένα, α) παραδέχεται το βάθος της οικολογικής κρίση και την ανάγκη επείγουσας επίλυσης των προβλημάτων αλλά β) για την υπέρβαση των φαινομένων επιμένει στα υφιστάμενα θεσμικά όργανα, στις ήδη διαμορφωμένες ελίτ και την κυρίαρχη καπιταλιστική δυναμική της οικονομικής διεύρυνσης στη βάση του ανταγωνισμού σε κλίμακα πλανητική.
Επιθετικές και ανισότιμες σχέσεις ανθρώπου-φύσης
Η μαρξιστικής έμπνευσης ριζοσπαστική οικολογία έρχεται να απαντήσει σε όλες τις εκδοχές υπό τις οποίες εκφέρεται η νέα αγοραία ορθοδοξία. Υποστηρίζεται ότι α) η οικολογική κρίση είναι παράπλευρη απώλεια της ανισοτιμίας των σχέσεων της καπιταλιστικής κοινωνίας με τη φύση, β) τονίζει την επείγουσα ανάγκη αντιμετώπισης των συνεπειών της κρίσης και γ) έρχεται να αμφισβητήσει συνολικά τις υποθέσεις, τις πεποιθήσεις, τις αξίες, τις δεσμεύσεις και τα συμφέροντα που έχουν εγκαθιδρύσει δομές, συστήματα και συμπεριφορές και συμβάλλουν στην οικολογική κρίση και τα κοινωνικά δεινά. Εντέλει, να αμφισβητήσει κάθετα τις προτάσεις που χτίζουν σήμερα την ιδέα του ‘πράσινου’ καπιταλισμού.
Η μαρξιστικής έμπνευσης ριζοσπαστική οικολογία
Και πιο συγκεκριμένα, έρχεται να αμφισβητήσει τη δηλωμένη επιδίωξη του συσσωρευμένου κεφαλαίου για νέες επικερδείς επενδύσεις στο χώρο της περιβαλλοντικής τεχνολογίας. Αμφισβητεί ακόμη και τη στάση μεγάλων διεθνών οργανισμών και δεξαμενών σκέψης που, ναι μεν δηλώνουν ότι συμμερίζονται τις παγκόσμιες ανησυχίες, στο δια ταύτα όμως συντάσσονται με τις νεοφιλελεύθερες επιδιώξεις.
Οικοαριστερά
Οι οπαδοί της μαρξιστικής οικοαριστεράς και ειδικότερα εκείνοι που αποδέχονται τη θεωρία της ρύθμισης (regulation theory) ξεκινούν από τη θεμελιώδη αντίληψη του Polanyi, ότι δηλαδή οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις είναι ενδογενώς ατελείς και έτσι ο καπιταλισμός αδυνατεί να απαλλαγεί από τις αμφισημίες και τις αντιφάσεις που τον κατατρύχουν. Για το λόγο αυτό δεν μπορεί ποτέ να φτάσει εκεί που επιδιώκει, να αναπαράγεται δηλαδή πλήρως μέσω της συνεχούς οικονομικής επέκτασης, γνωστής και ως ‘διευρυμένη αναπαραγωγή’. Για να πετύχει έστω και μερικές, έστω και προσωρινές κοινωνικές ισορροπίες έχει ανάγκη εξω-οικονομικούς θεσμούς, πολιτικούς, κοινωνικούς, πολιτισμικούς, που θα λειτουργήσουν ως αντίβαρα ώστε να συγκρατούνται οι αυτοκαταστροφικές τάσεις κατασπατάλησης των φυσικών, των κοινωνικών και των πολιτισμικών πόρων.
Διαδοχή φάσεων κοινωνικής σταθερότητας (κοιλάδες) και αστάθειας (λόφοι)
Η θεωρία της ρύθμισης πάει πέρα από τον Polanyi. Δεν επικεντρώνει μονάχα ή κυρίως στην εμπορευματοποίηση αυτών που ο Polanyi αποκαλεί πλασματικά εμπορεύματα, δηλαδή αντικείμενα, που όπως οι φυσικοί πόροι δεν έχουν παραχθεί ως τέτοια, αντιμετωπίζονται όμως ως εμπορεύματα. Βλέπει τη δυναμική των εγγενώς αντιφατικών κοινωνικών σχέσεων ως μια συνεχή εναλλαγή κρίσεων και φάσεων μερικής και πάντα προσωρινής κοινωνικής εξισορρόπησης, ενώ διακρίνει και διαφορετικούς τύπους κρίσεων αλλά και διαφορετικούς τρόπους καπιταλιστικής ανάπτυξης στο χώρο και στο χρόνο.
Ήπιες οικολογικές κρίσεις
Η θεωρία της ρύθμισης υποστηρίζει ότι στη διάρκεια και μετά από σχετικά ήπιες κρίσεις συμβαίνουν σταδιακοί μετασχηματισμοί και μεταρρυθμίσεις που αναπροσαρμόζουν την κοινωνία, την οικονομία, τη ζωή εν γένει εντός του υφιστάμενου καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και ανάπτυξης. Ορισμένοι οικονομικοί κλάδοι, καθώς και κοινωνικές και πολιτισμικές δραστηριότητες συρρικνώνονται ή ακόμη και εξαφανίζονται, ενώ άλλες εμφανίζονται και αναπτύσσονται. Στο τέλος της ημέρας όμως οι κρατούσες θεσμικές λογικές καθώς και οι αντίστοιχες σχέσεις εξουσίας παραμένουν ανέπαφες στη θέση τους.
Περιοχές natura
Πράγματι, για την αντιμετώπιση των ήπιων συνεπειών του οικολογικού προβλήματος, στη διάρκεια των πολλών τελευταίων δεκαετιών έχει πραγματοποιηθεί σωρεία παρεμβάσεων. Οι διάφορες μορφές διαχείρισης απορριμμάτων, ορισμένες κυκλοφοριακές ρυθμίσεις, η οριοθέτηση φυσικών χώρων προστασίας, και προπάντων η ίδρυση των Φορέων Διαχείρισης Προστατευομένων Περιοχών είναι μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα. Αυτό ωστόσο δεν μετέβαλε σε τίποτα τις προδιαγραφές διαβίωσης των ανθρώπων.
Βαθύτερες καπιταλιστικές κρίσεις (συγκεντρώσεις ατμοσφαιρικού CO2)
Αντίθετα, η οικοαριστερά παρατηρεί ότι οι βαθύτερες κρίσεις οδηγούν σε αναδιάρθρωση ̶ καμιά φορά και βαθειά ̶ , όχι όμως και σε ανατροπή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, των τρόπων ζωής, των τεχνολογιών, των μορφών του κράτους, των κυρίαρχων ιδεών για την κοινωνία κ.λπ. Πρόκειται για την ‘παθητική επανάσταση’ το περίφημο ‘trasformismo’ του Gramsci, δηλαδή για μετασχηματισμό από τα πάνω που επιβάλει την αναδιάρθρωση του μπλοκ εξουσίας και εξισορροπεί μεσοπρόθεσμα τις κοινωνικές αντιθέσεις. Ο μετασχηματισμός τελεί πάντα υπό την ηγεμονία των κυρίαρχων μερίδων του κεφαλαίου, η έκβαση του όμως δεν είναι προκαθορισμένη καθώς ενέχει ποσοστά στοχαστικότητας (ή άλλως λευκού θορύβου).
Φορντισμός
Για παράδειγμα, ο φορντισμός κατά τον μεσοπόλεμο διευκόλυνε την εφαρμογή του αμερικάνικου New Deal αλλά οδήγησε και στον παγκόσμιο πόλεμο. Επίσης, οι νεοφιλελεύθερες αναδιαρθρώσεις του καπιταλισμού από το 70 και μετά οδήγησαν σε αναδιάταξη του διεθνούς καταμερισμού εργασίας, ευνόησαν την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών, αλλά κατέστρεψαν και το κράτος πρόνοιας και τις εργασιακές σχέσεις, ενώ άλλαξαν και τον συσχετισμό δυνάμεων εις βάρος των συνδικάτων και υπέρ της εξουσίας του κεφαλαίου, ιδίως του χρηματιστηριακού.
Η οικοαριστερά για τον Μέγα Μετασχηματισμό
(Alexandria Ocasio-Cortez Thea Riofrancos Benny Sanders)
Κατά την οικοαριστερά, οι προτάσεις της νέας ‘κριτικής ορθοδοξίας’ του κοινωνικο-οικολογικού μετασχηματισμού έρχονται να αντιμετωπίσουν τη βαθειά οικολογική και ειδικότερα την κλιματική κρίση της εποχής. Στέκει θετικά στην κεϋνσιανής έμπνευσης ‘νέα συμφωνία’ του Μπένυ Σάντερς και της Αλεξάντρια Οκάζιο-Κορτέζ και θεωρεί ότι η εφαρμογή της μπορεί να αποτελέσει ένα βήμα προς τον οικολογικό μετασχηματισμό που τον θέλει και σοσιαλιστικό. Αναγνωρίζει την αξία της ‘Πρασινης Μετάβασης’ α) επειδή αμφισβητεί τα νεοφιλελεύθερα δόγματα, β) επειδή ζητά την ενίσχυση του βιοτικού επιπέδου των λαϊκών στρωμάτων, γ) επειδή θέτει μεγάλο μέρος της οικονομίας υπό δημοκρατικό έλεγχο στη βάση της οικονομικής και κοινωνικής δικαιοσύνης και κυρίως, δ) επειδή προσφέρει θετική κοινωνική φαντασίωση ενός ειρηνικού μέλλοντος.
Ο Μέγας Μετασχηματισμός και η νέα αγοραία ορθοδοξία
Στέκει ωστόσο αρνητικά απέναντι στην εκδοχή της αγοραίας οικολογικής πρότασης΄που φέρεται υπό τον τίτλο ‘κοινωνικό-οικολογικός μετασχηματισμός και συχνότερα μέγας μετασχηματισμός, Great transformation. Εκφράζει την ανησυχία ότι η εφαρμογή του θα μπορούσε να οδηγήσει σε έναν πράσινο εκσυγχρονισμό, να οδηγήσει δηλαδή σε μια ρεαλιστική εκδοχή ‘Πράσινου Καπιταλισμού’. Πράγματι, ο Μέγας Μετασχηματισμός που βασίζεται μονοσήμαντα στον περιορισμό των ορυκτών καυσίμων με στόχο την απο-ανθρακοποίηση της οικονομίας, δεν αμφισβητεί τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και διαβίωσης ούτε την αδήριτη ανάγκη συνεχούς ανάπτυξης και κεφαλαιακής συσσώρευσης. Τίποτα δηλαδή από αυτά που διαμορφώνουν τις κοινωνικές σχέσεις, τις ταξικές, τις φυλετικές, εκείνες ανάμεσα στα φύλα, αλλά και τις υποκειμενικότητες, τις κρατικές δομές, τον διεθνή καταμερισμό της εργασίας, τις σχέσεις της κοινωνίας με τη φύση και την εμπορευματοποίηση της τελευταίας.
Ο Μέγας Μετασχηματισμός μπροστά στην κλιματική κρίση
Ακόμα κι έτσι, πάντως, αυτός ο μετασχηματισμός θα μπορούσε να λειτουργήσει ανασχετικά έναντι των τάσεων αυτοκαταστροφής του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού και να περιορίσει προσωρινά τις σοβαρές συνέπειες της οικολογικής κρίσης. Αυτό, ωστόσο, θα συνέβαινε με κοινωνικά και χωρικά επιλεκτικό τρόπο και θα δημιουργούσε νέες μορφές οικολογικών αντιφάσεων, σχετικά με την εξόρυξη και την εμπορία των μετάλλων που απαιτούνται για τη στήριξη και τη ανάπτυξη της πράσινης τεχνολογίας (λίθιο, κοβάλτιο, σπάνιες γαίες κ.ά.), τις νέες εργασιακές σχέσεις, τις χωροταξικές ανάγκες της πράσινης παραγωγής, την ανεργία, τις πηγές χρηματοδότηση κ.ά.
Εσωτερικές αντιστάσεις
Στην πράξη ωστόσο, ακόμη και αυτή η μονομερής και εντέλει μετριοπαθής προσπάθεια προσωρινής σταθεροποίησης του καπιταλισμού αμφισβητείται έντονα και δεν υποστηρίζεται ομόφωνα από κράτη και σχετικούς οικονομικούς παράγοντες και οργανισμούς. Αντίθετα, έχει ήδη διαμορφωθεί ισχυρή αρνητική στάση έναντι της ουσιαστικής αντιμετώπισης της οικολογικής κρίση που ευαγγελίζεται το σφράγισμα των εθνικών συνόρων, ενώ για την ανεξέλεγκτη ιδιοποίηση των εξαντλούμενων φυσικών πόρων προωθεί την κατάφωρη πολιτική πίεση, ακόμη και την στρατιωτική βία.