Γιώργος Δουράκης: Η Γλώσσα (της αρχαίας τραγωδίας) Είναι το Μήνυμα;

Η κλιματική αλλαγή απειλεί

Η πανδημία και η κλιματική αλλαγή έχουν μπει ντε φάκτο στην πλανητική πολιτική ατζέντα και στη ζωή μας και μας κάνουν τον βίο αβίωτο. Ειδικοί προερχόμενοι από πολλούς επιστημονικούς κλάδους (περιβαλλοντολόγοι, κλιματολόγοι, βιολόγοι, γεωλόγοι, λοιμοξιωλόγοι, ιολόγοι, επιδημιολόγοι, ανοσιολόγοι, γιατροί κάθε είδους, ψυχολόγοι, οικονομολόγοι, κοινωνικοί επιστήμονες) αρθρογραφούν ακατάπαυστα για να μας πουν τι συμβαίνει και τι πρέπει να γίνει.

 Η γλώσσα της θεατρικής τέχνης

Και οι άνθρωποι της τέχνης; Άραγε δεν έχουν τίποτα να μας πουν; Διαισθάνομαι ότι έχουν, αλλά δεν τους ακούμε, επειδή δεν είναι ειδικοί. Κακώς όμως. Γιατί μπορεί να έχουν πολύ ενδιαφέροντα πράγματα να μας πουν, έστω κι αν δεν είναι ειδικοί. Για να καταλάβετε τι εννοώ, πρέπει να διαβάσετε ένα καταπληκτικό άρθρο του Αμερικανού Μπράιαν Ντόριζ, ενός σημαντικού ανθρώπου της τέχνης (για την ακρίβεια, του θεάτρου – είναι καλλιτεχνικός διευθυντής του Theater of War). Το δημοσίευσε την προηγούμενη εβδομάδα στο Project Syndicate.

Η γλώσσα της επιστημης

Ο Ντόριζ επαινεί την επιστήμη και τους επιστήμονες για τα θαυμαστά επιτεύγματά τους. Όπως και την επιστημονική μέθοδο και την αυστηρή επιστημονική γλώσσα που χρησιμοποιούν, για να κατακτήσουν το γνωστικό τους αντικείμενο. Στο θέμα της κλιματικής αλλαγής υπάρχει ευρύτατη συναίνεση μεταξύ τους. Ξέρουν πολύ καλά ότι αποτελεί υπαρξιακή απειλή για την ανθρωπότητα. Αλλά δυσκολεύονται πολύ να περάσουν το μήνυμα του κατεπείγοντος στην κοινωνία.

Αγγελιοφόρος

Γιατί άραγε; Μήπως φταίει το μήνυμα; Όχι, μας λέει ο Ντόριζ. Δεν φταίει αυτό που λένε, φταίει το τρόπος που το λένε. Η επιστήμη στηρίζεται στη λογική και άρα η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι εκ κατασκευής μη συναισθηματική, στεγνή, άνευρη, τεχνοκρατική. Αλλά οι άνθρωποι είναι συναισθηματικά όντα και μια τέτοια γλώσσα (επαγγελματική αργκό, που συχνά αγγίζει τα όρια της διαστροφής) δεν τους αγγίζει. Άρα οι επιστήμονες πρέπει να αλλάξουν τη γλώσσα με την οποία επικοινωνούν με τους πολιτικούς ηγέτες και τον πολύ κόσμο. Να βάλουν λίγο συναίσθημα, λίγο πάθος, στη γλώσσα και στη ζωή τους, αν θέλουν να κερδίσουν τα μυαλά και τις καρδιές των ανθρώπων.

Αυτό όμως προϋποθέτει και αλλαγή στάσης, αλλαγή νοοτροπίας. Πρέπει να πάψουν να συμπεριφέρονται ως απλοί παρατηρητές της κλιματικής αλλαγής, την οποία μελετούν αποστασιοποιημένοι -ως outsider- με τα πειράματά τους. Γιατί η απειλή για την ανθρωπότητα είναι υπαρξιακή. Δεν είναι παίξε γέλασε. Πρέπει να βγουν στην κεντρική πλατεία της κοινωνίας και να ενωθούν με τον πολύ κόσμο. Πρέπει να ενώσουν της φωνή της λογικής με τη φωνή της καρδιάς, με τη φωνή της Γκρέτας Τούνμπεργκ και των ακτιβιστών της κλιματικής αλλαγής, που πολύ σοφά (συνειδητά ή ενστικτωδώς) χρησιμοποιούν τη γλώσσα της αρχαιοελληνικής τραγωδίας.

Επιστήμη λοιπόν και τέχνη (στην προκειμένη περίπτωση αρχαία τραγωδία). Τέχνη και επιστήμη. Αυτά τα δύο (πρέπει να) πάνε μαζί. Είναι πακέτο. Το ’να χέρι νίβει τ’ άλλο, και τα δυό το πρόσωπο! Δηλώνω κατενθουσιασμένος και συγκρατημένα αισιόδοξος.

Αλλά σταματώ εδώ. Ελπίζω και εύχομαι να απολαύσετε το άρθρο, όπως το απόλαυσα κι εγώ. Καλή ανάγνωση!

Η Τραγωδία της Κλιματικής Αλλαγής

ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ – «Πόσο τρομερό και βαρύ είναι να ξέρεις, όταν αυτό που ξέρεις τελικά δεν σε ωφελεί», μοιρολογεί ο τυφλός προφήτης Τειρεσίας στο έργο του Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος. Ο Οιδίποδας τον κάλεσε να αποκαλύψει την αιτία του λοιμού και της οικολογικής καταστροφής που αφάνιζε τη Θήβα. Αλλά ο Τειρεσίας ήξερε ότι ο βασιλιάς θα αρνηθεί την αλήθεια. Κάτι ανάλογο συμβαίνει σήμερα με τους κλιματολόγους και τους επιδημιολόγους.

Σοφοκλής

Όπως και ο Τειρεσίας, έτσι και οι σύγχρονοι επιστήμονες γνωρίζουν πού κατευθύνεται ο πλανήτης και γιατί. Φυσικά δεν το ανακάλυψαν μέσω προφητειών, αλλά μέσω άπειρων διπλά-τυφλών πειραμάτων, τυχαιοποιημένων δοκιμών και ενδελεχούς κριτικής των συναδέλφων τους. Οι αποδείξεις τους είναι απολύτως αξιόπιστες και η μεταξύ τους συναίνεση ευρύτατη. Όμως το κοινωνικό τους μήνυμα δεν φαίνεται να υπερνικά την συνειδητή αδιαφορία των πολιτικών ή του κοινού. Το ότι ξέρουν δεν τους ωφελεί σε τίποτα, γιατί πολύ λίγοι είναι αυτοί που τους ακούνε.

Ο ανδρόγυνος μάντης Τειρεσίας

Εάν υπάρχει κάποιος τρόπος για τους επιστήμονες να περάσουν το μήνυμά τους στον κόσμο και στους ηγέτες του, το κλειδί θα είναι να μην αλλάξουν αυτό που λένε, αλλά τον τρόπο που το λένε. Η γλώσσα της επιστήμης είναι εκ κατασκευής υπεράνω συναισθημάτων. Αντίθετα οι πολλαπλές κρίσεις που αντιμετωπίζει ο πλανήτης μας είναι επείγουσες και οξύτατες και οι ατομικές και συλλογικές αποφάσεις που συντηρούν αυτές τις κρίσεις διέπονται από μεγάλη συναισθηματική και ηθική αβεβαιότητα. Μια μολυσματική πανδημία έχει κοστίσει τη ζωή τριών εκατομμυρίων ανθρώπων. Η Γη βρίσκεται στη δίνη μιας έκτης μαζικής εξαφάνισης. Και τα προβλήματα αναμένεται να κλιμακωθούν.

Η Μπέτι Αρβανίτη στο ρόλο του τυφλού μάντη Τειρεσία

Γι’ αυτό χρειαζόμαστε μια γλώσσα για να αναδείξουμε τη σοβαρότητα και την πολυπλοκότητα της παγκόσμιας τραγωδίας που ξετυλίγεται μπροστά μας. Και οι αρχαίοι Έλληνες μάς την παρέχουν. Οι τραγωδίες τους είναι ιστορίες ανθρώπων που δεν μαθαίνουν εγκαίρως. Οι χαρακτήρες τους ακολουθούν επίμονα αυτό που πιστεύουν ότι είναι σωστό, χωρίς να κατανοούν τις δυνάμεις με τις οποίες έρχονται αντιμέτωποι: τύχη, πεπρωμένο, έθιμα, κυβερνήσεις, θεούς ή τον καιρό. Και μέχρι να τις κατανοήσουν έχουν κάνει εν αγνοία τους ένα μη αναστρέψιμο -και ολέθριο- λάθος.

Για αιώνες οι ελληνικές τραγωδίες εθεωρούντο απαισιόδοξες εκφράσεις μιας μοιρολατρικής κοινωνίας, που συμβολίζουν το πόσο μάταιο είναι να τα βάζει κανείς με τη μοίρα του. Αλλά για τους Έλληνες το αποτέλεσμα αυτών των ιστοριών μπορεί να ήταν ακριβώς το αντίθετο. Οι τραγωδίες, με το να δείχνουν στους ανθρώπους πόσο περιορισμένη και φευγαλέα ήταν η δύναμη που είχαν να διαμορφώνουν το μέλλον τους, αποθάρρυναν την απάθεια. Επισημαίνοντας πόσο ολέθρια μπορεί να αποβεί η αυταπάτη,  ενθάρρυναν τη συνειδητοποίηση. Και παρέχοντας τη γλώσσα για την περιγραφή οδυνηρών εμπειριών, ενίσχυαν την ευαισθητοποίηση και συμμετοχή.

 Οιδίπους Τύραννος

Το Οιδίπους Τύρρανος πιστεύεται ότι έκανε πρεμιέρα την άνοιξη του 429 π.Χ. Δηλαδή μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου κύματος ενός λοιμού που σκότωσε σχεδόν το 1/3 του αθηναϊκού πληθυσμού. Για μια πόλη που αφομοίωνε το συλλογικό τραύμα και αμφισβητούσε τον βαθμό στον οποίο οι απώλειες ήταν αναπόφευκτες, μια ιστορία αλαζονικής ηγεσίας και συνειδητής τύφλας ήταν αναμενόμενο να συγκινήσει το κοινό.

Αλλά δεν είναι μόνον οι αρχαίοι Αθηναίοι που εμπνεύστηκαν από τις ελληνικές τραγωδίες. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας έχω σκηνοθετήσει περισσότερες από 1.000 παραστάσεις έργων του Σοφοκλή και των συγχρόνων του, σε εμφανώς απίθανα μέρη, όπως καταφύγια αστέγων, νοσοκομεία, φυλακές, στρατιωτικές βάσεις, κέντρα αποτοξίνωσης, γηροκομεία και δημόσια πάρκα σ’ ολόκληρη την υφήλιο.

Μετά την παράσταση

Στις συζητήσεις μετά την παράσταση, κάποιοι θεατές ήταν εκ νέου σε θέση να εκφράσουν δημόσια τα δεινά που είχαν υποστεί και τις θυσίες που είχαν κάνει. Για παράδειγμα, μετά από μια παράσταση με σκηνές από τον Αίαντα και τον Φιλοκτήτη (δύο αρχαίες τραγωδίες του Σοφοκλή που διαδραματίζονται κατά τη διάρκεια του Τρωικού Πολέμου) μπροστά σ’ ένα κοινό 400 αμερικανών πεζοναυτών, κάποιοι κατά κανόνα φλεγματικοί πολεμιστές της σημερινής εποχής ήταν σε θέση να μιλήσουν ανοιχτά για τα ηθικά, συναισθηματικά και πνευματικά προβλήματα που αντιμετώπισαν μετά την επιστροφή τους από τον πόλεμο.

Το να λέει κανείς φωναχτά κάτι που στο παρελθόν ήταν αδύνατον να ειπωθεί, μπορεί από μόνο του να προσφέρει κάποια ανακούφιση. Αλλά η αναγνώριση ενός προβλήματος είναι και το πρώτο βήμα για την αντιμετώπισή του. Πολλοί θεατές με πληροφόρησαν αργότερα ότι μετά την παράσταση αποφάσισαν να πάρουν στα χέρια τους και τη δική τους ζωή, εντασσόμενοι σε προγράμματα αποτοξίνωσης από αλκοόλ, ψυχοφάρμακα και ναρκωτικές ουσίες.

Το πεπρωμένο

Ακριβώς όπως η γλώσσα της τραγωδίας μπορεί να συμβάλει στην προσωπική αλλαγή, κατά τον ίδιο τρόπο μπορεί να προκαλέσει και συστημική αλλαγή. «Οι άνθρωποι υποφέρουν», είπε η Γκρέτα Τούνμπεργκ με συγκινησιακά φορτισμένη φωνή στους ηγέτες του πλανήτη που συμμετείχαν στη Σύνοδο Κορυφής του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή, το 2019. «Οι άνθρωποι πεθαίνουν. Ολόκληρα οικοσυστήματα καταρρέουν. Είμαστε στην αρχή μιας μαζικής εξαφάνισης κι εσείς το μόνο που κάνετε είναι να μιλάτε για χρήματα και για παραμύθια αέναης οικονομικής ανάπτυξης. Πώς τολμάτε – How dare you»!

Theater of war

Θα μπορούσαν να είναι λόγια μιας αρχαιοελληνικής τραγωδίας, προμήνυμα μιας επικείμενης καταστροφής, από έναν απελπισμένο και οργισμένο προφήτη. Δηλαδή από κάποιον που ξέρει -όπως όλοι μας άλλωστε- ότι η καταστροφή είναι επί θύραις κι ελάχιστος πολύτιμος χρόνος μάς έχει απομείνει για να την αποτρέψουμε.

Η Γκρέτα Τούνμπεργκ και πολλοί από τους συναγωνιστές της για το κλίμα γνωρίζουν ότι η γλώσσα της τραγωδίας είναι ο μόνος τρόπος για να εκφράσουν τον επερχόμενο κατακλυσμό. Ωστόσο, όπως γνωρίζει και η ίδια από πρώτο χέρι, οι νέοι μπορεί εύκολα να κατηγορηθούν ότι είναι υπερβολικά ευαίσθητοι και μελοδραματικοί. Γι’ αυτό πρέπει επειγόντως και οι μεγαλύτεροι -ιδίως οι επιστήμονες και οι ηγέτες του πλανήτη- να ενταχθούν στον Χορό των νέων και να μιλήσουν στη γλώσσα της τραγωδίας.

Κάθαρση

Μπορεί οι επιστήμονες να πιστεύουν ότι οτιδήποτε άλλο εκτός από τις επιστημονικά έγκυρες δηλώσεις που γίνονται με προσεγμένο και μετρημένο ύφος θα υπονόμευε το κύρος των ευρημάτων τους. Αλλά οι άνθρωποι είναι συναισθηματικά όντα που αντιμετωπίζουν υπαρξιακή κρίση. Η γλώσσα της αρχαίας τραγωδίας είναι η καλύτερη -και ίσως η τελευταία- ευκαιρία που έχουμε για ν’ ανοίξουμε τα μάτια του κόσμου προτού να είναι πολύ αργά.