Η ριζοσπαστική οικολογία και η ‘Νέα Πράσινη Συμφωνία’

Σήμερα, αναγνωρίζεται γενικά ότι οι πολιτικές ‘αειφόρου ανάπτυξης’ του 80, του 90 και του 2000 έχουν αποτύχει. Η νέα αγοραία οικολογική πρόταση φέρεται υπό τον τίτλο ‘κοινωνικο-οικολογικός ή μεγάλος μετασχηματισμός, Great transformation’.

Στόχος της νέας αγοραίας ορθοδοξίας είναι η ανάπτυξη ενός κοινωνικά άνισου, αλλά και χωρικά ανισομερούς πράσινου καπιταλισμού (ανισότητες ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, στις περιφέρειες μιας χώρας, καθώς και ανάμεσα σε χώρες). Ελπίζεται ότι έτσι θα αντιμετωπιστούν οι εκτεταμένες συνέπειες που γεννά η όλο και βαθύτερη, όλο και ποιο πολύπλοκη οικολογική κρίση του καιρού μας που εκδηλώνεται ως κλιματική κρίση, απώλεια ενδιαιτημάτων, οικονομική κρίση, αυξανόμενες κοινωνικές ανισότητες καθώς και χωρικές ανισομέρειες, κρίση δημοκρατίας, διακρατικές εντάσεις και εμφύλιοι πόλεμοι.

Και όλα αυτά επειδή επίδικο των ανταγωνισμών αποτελεί ο έλεγχος των πηγών της ζωής, δηλαδή η απεριόριστη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων (πετρέλαια, κάρβουνο, εσωτερικά νερά, αιγιαλοί και θάλασσες, δάση, λιβάδια, ακόμη και οι έρημοι) που όλα αυτά συγκροτούν τις κινητήριες δυνάμεις της ζωής και παράγουν τα κοινά αγαθά που με τη σειρά τους συνιστούν τα μέσα διαβίωσης (πόσιμο νερό, διάφορες μορφές ενέργειας, χώροι κατοικίας και αναψυχής κ.ά.). Κοντολογίς, η οικολογική κρίση είναι η άμεση και ουσιωδέστερη παράπλευρη απώλεια που παράγει η ανισοτιμία των σχέσεων της καπιταλιστικής κοινωνίας από τη μία πλευρά και της φύσης από την άλλη

Αυτό που σήμερα γίνεται πλήρως κατανοητό είναι η επείγουσα ανάγκη να αντιμετωπιστούν οι συνέπειες. Εδώ ανοίγουν τέσσερις δρόμοι:

Α. Η νεοφιλελεύθερη εκδοχή έχει βασική παραδοχή ότι σε αυτό τον κόσμο ο άνθρωπος είναι η μοναδική οντότητα με δυνατότητα εξουσίας, ακριβώς επειδή διαθέτει βούληση.

Επομένως, η νεοφιλελεύθερη ορθοδοξία μπορεί να εκμεταλλεύεται την οικολογική απειλή υπέρ της αναπαραγωγής των κοινωνικών σχέσεων ώστε με τη βοήθεια της τεχνολογία (αύξηση μεταβλητού και πάγιου κεφαλαίου) να ρέει χωρίς μεγάλες τριβές ο κύκλος της κεφαλαιακής κυκλοφορίας με την μεγιστοποίηση της οικονομικής κλίμακας και την περεταίρω κατασπατάληση των διαθέσιμων φυσικών πόρων.

Β. Μια δεύτερη τάχαμ’ δήθεν κεντρίστικη έκδοχη που κυριαρχεί στους κόλπους της ΕΕ προβάλλει μεταμφιεσμένη τη νεοφιλελεύθερη εκδοχή και προπαγανδίζει την τεχνολογική ‘ουδετερότητα’ έναντι του περιβάλλοντος. Η συζήτηση εξαντλείται στην εμπειρική επιφάνεια των φαινομένων και δεν εμβαθύνει στους λόγους και τις αιτίες, δεν εμβαθύνει δηλαδή στην πολιτική ουσία των ζητημάτων.

Στην πράξη η πρόταση χτίζεται πάνω στην παραδοχή ότι η τεχνολογία είναι πολιτικά και κοινωνικά ουδέτερη. Δηλαδή, οι πάσης φύσεως τεχνολογικές εφαρμογές δεν έχουν πολιτικό χρώμα από μόνες τους, είναι είτε κατάλληλες, ή ακατάλληλες ή ακόμα χειρότερα, είτε χρησιμοποιούνται κατάλληλα ή ακατάλληλα. Μάλιστα το επιχείρημα ενισχύεται και από τη διαπίστωση μερικών από αυτούς που μιλούν τάχαμ’ δήθεν αριστερά, ότι τόσο ο καπιταλισμός όσο και ο μαρξισμός απέτυχαν περιβαλλοντικά. Αποσιωπούν όμως αιδημόνως ότι τόσο ο καπιταλισμός όσο και ο μαρξισμός― στην εκδοχή του υπαρκτού σοσιαλισμού, βέβαια ― εφάρμοσαν ποιοτικά όμοια τεχνολογία που βασιζόταν στο δίπολο η κοινωνία εδώ μέσα και η φύση εκεί έξω, πράγμα που βεβαίως δικαιολογούσε την κατασπατάληση των φυσικών πόρων (τυπικό παράδειγμα τα πυρηνικά εργοστάσια three mile island και τσερνόμπιλ αντίστοιχα).

Προσαρμοστικοί διαλεκτικοί κύκλοι στην κοινωνία και τη φύση

 Γ. Ο τρίτος δρόμος είναι εκείνος της οικοαριστεράς, και εδώ θα σταθώ ειδικά στη μαρξιστική-ριζοσπαστική της εκδοχή. Θεωρεί η ριζοσπαστική οικοαριστερά ότι, στην πράξη, οι περιβαλλοντικές ευαισθησίες των ελίτ συνιστούν επιχείρηση διευρυμένης νεοφιλελεύθερης αναδιάρθρωσης.

Η ίδια έρχεται με αίτημα την υπέρβαση των δίπολων κάθε είδους άνδρας-γυναίκα, φτωχός-πλούσιος, άτομο-κοινωνία, κλπ. Υπέρτατο αίτημα είναι η αποκατάσταση της συμμετρίας στις σχέσεις ανάμεσα στην κοινωνία και τη φύση. Στον νεοφιλελεύθερο μονισμό της συνεχώς διευρυνόμενης ανάπτυξης εν ονόματι της κερδοφορίας, αντιπαραθέτει τον πλουραλισμό της ζωής.

Μιλάει για την ανάγκη δημιουργίας χώρων ισότιμου διαλόγου ανάμεσα στο φυσικό και το κοινωνικό (φυσικά με όλες τις αναγκαίες εκπροσωπήσεις, διαμεσολαβήσεις, πλαισιώσεις και αναπλαισιώσεις). Εντέλει, επαγγέλλεται τη δημιουργία της νέας φυσικο-κοινωνικής υβριδικής οντότητας, όπου σε αυτό τον κόσμο δεν είναι μονάχα ο άνθρωπος που επιβάλει εξουσίες. Τα φυσικά στοιχεία διαθέτουν και επιβάλουν τη δική τους εξουσία. Για παράδειγμα, η σεισμικότητα μιας περιοχής επιβάλει κανόνες για το πώς θα κατασκευάζουμε τα κτίρια αλλά και πώς θα πολεοδομούμε εκεί, η επιβίωση του πελεκάνου στην Πρέσπα ή των αρπακτικών της Δαδιάς καθορίζουν αποφασιστικά την οργάνωση των αντίστοιχων τοπικών κοινωνιών.

O άνθρωπος είναι μέρος της φύσης

Επίδικο για τη μαρξιστική οικο-αριστερά είναι το γεφύρωμα του οικολογικού χάσματος. Μια παρένθεση από τον Μαρξ των χειρογράφων του 1844 όπου υποστηρίζει ότι η ιδιοποίηση μέρους της φύσης για την παραγωγή αγαθών μέσω της εργασίας εντάσσεται στο πλαίσιο του συμμετρικού μεταβολισμού της κοινωνίας με τη φύση. Αυτό σημαίνει τη φυσικοποίηση του ανθρώπου (ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης) και επίσης ο εξανθρωπισμό της φύσης (η φύση είναι το σώμα του ανθρώπου και ζει από αυτή μετασχηματίζοντας την για τις ανάγκες του σε δεύτερη φύση).  Η καπιταλιστική ανάγκη για όλο και διευρυνόμενη κεφαλαιακή αναπαραγωγή στη βάση του ανταγωνισμού επάγει αναγκαστικά τη ρήξη της διαλεκτικής κοινωνία-φύση οπότε καταρρέει και η μεταβολική συμμετρία της κοινωνίας με τη φύση υπέρ του ανθρώπου. Αποτέλεσμα είναι η δημιουργία του μεταβολικού χάσματος και  συνέπεια η κατασπατάληση των φυσικών πόρων.

Δ. Το τέταρτο δρόμο δείχνει ‘Πράσινη Συμφωνία’ που επαγγέλλεται τον συμβιβασμό της ‘Πράσινης Μετάβασης’ το Green New Deal.

Για τη μαρξιστική αριστερά, το Green New Deal έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον επειδή αμφισβητεί τα νεοφιλελεύθερα δόγματα. Συγκεκριμένα:

• Αμφισβητεί την πολιτική και οικονομική ορθοδοξία σχετικά με την κλιματική καταστροφή
• Ζητά την ενίσχυση του βιοτικού επιπέδου των λαϊκών στρωμάτων
• Θέτει μεγάλο μέρος της οικονομίας υπό δημοκρατικό έλεγχο στη βάση της οικονομικής και κοινωνικής δικαιοσύνης
• Εγγυάται τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και την ουσιαστική εξάλειψη της στρατιάς των ανέργων γνωστής και ως «εφεδρικός στρατός εργασίας»
• Επιζητά τη σταδιακή εθνικοποίηση και τελικά την κατάργηση των ορυκτών καυσίμων
• Αντιπαλεύει τις φυλετικές, τις περιφερειακές και τις εθνοτικές ανισότητες, καθώς και τις ανισότητες μεταξύ των φύλων.
• Προσφέρει θετική κοινωνική φαντασίωση ενός ειρηνικού οικολογικού μέλλοντος

Ενέχει ωστόσο και κινδύνους η εφαρμογή του Green New Deal και εν όψει αυτών η οικοαριστερά θέτει ερωτήματα  και ζητά απαντήσεις

Δομικά-Σχεδιαστικά Ερωτήματα 

Το πρώτο: Είναι πράγματι «win win» η φιλοσοφία του Green New Deal:, η ιδέα, δηλαδή, ότι μπορούμε αφενός να έχουμε καπιταλιστική ανάπτυξη, υψηλότερους μισθούς, πολλές δουλειές και μια εντυπωσιακά νέα και αναβαθμισμένη πράσινη οικονομία χωρίς ελέγχους κεφαλαίων, και αφετέρου να μη χάνει κανείς από τη διεύρυνση της κεφαλαιακής αναπαραγωγής και την αύξηση της κατανάλωσης

Το δεύτερο: Σχεδιάζεται και πώς, να αντιμετωπιστούν οι παρενέργειες που παράγει δυνητικά το σύνδρομο του ‘μύλου παραγωγής, treadmill of production’: ότι δηλαδή, η επέκταση της οικονομικής παραγωγής σε πράσινη κατεύθυνση μπορεί πράγματι να προωθεί την αποτελεσματικότερη χρήση πόρων, από την άλλη όμως δημιουργεί νέες μορφές παραπροϊόντων και μάλιστα σε μεγαλύτερες ποσότητες. Επιπρόσθετα, η αυξημένη αποδοτικότητα ενθαρρύνει την περαιτέρω καθαρή κατανάλωση. Γνωστά τα κυκλοφοριακά προβλήματα που επάγει η αυξημένη απόδοση των αυτοκινήτων.

Η αντίληψη ότι οι νέες τεχνολογίες αυξάνουν την παραγωγικότητα ευδοκιμεί στο πλαίσιο του Green New Deal. Έτσι, προωθούνται επενδύσεις υπέρ της επέκταση των μέσων μαζικής μεταφοράς, των ‘καθαρών μεθόδων παραγωγής ενέργειας’, της ενεργειακής βελτίωσης των κτισμάτων κ.ά. Παραβλέπεται, ωστόσο, ότι η απόδοση ενός προγράμματος ενεργειακής βελτίωσης είναι πολύ πιθανό να αναιρεθεί αν αυξηθούν οι εισροές υλικών.

Το τρίτο: Η εμμονή μερίδων του Green New Deal στον αναπτυξιακό ανορθολογισμό συντηρεί ακόμα μια αντίφαση της συνεχώς διευρυνόμενης κεφαλαιακής κυκλοφορίας για την κάλυψη των απαιτήσεων του κεφαλαίου. Μιλάμε για τον ‘κρατικό πράσινο καπιταλισμό’, όπου η κεφαλαιακή συσσώρευση γίνεται με δημόσια χρηματοδότηση, ενώ και το μισθολογικό καθεστώς των εργαζομένων παραμένει ανασφαλές όπως και στον ιδιωτικό τομέα.

Ο μηχανισμός περιλαμβάνει κρατικές επενδύσεις μέσω ιδιωτικών συνεργασιών (τις γνωστές ΣΔΙΤ), όχι όμως και αυστηρές ρυθμίσεις του χρηματοπιστωτικού συστήματος, καθώς και διεύρυνση της κρατικής νομής των φυσικών πόρων και των κοινών αγαθών. Και το ερώτημα είναι, προσθέτουν πράγματι πολλές από αυτές τις δραστηριότητες αξία σε υπάρχουσα ιδιωτική ιδιοκτησία και μοιράζουν κέρδη σε εργολάβους για εργασίες που πληρώνονται με δημόσιο χρήμα. Με άλλα λόγια θα σωρεύουν και άλλο πλούτο σε ιδιωτικά χέρια ;

Το τέταρτο: το κρισιμότερο σχεδιαστικό ερώτημα είναι αν πράγματι αγνοείται η διεύρυνση του ‘μεταβολικού χάσματος’ ανάμεσα αφενός στη φυσική ικανότητα της γης να μεταβολίζει και αφετέρου στην κατανάλωση έως κατασπατάληση των φυσικών πόρων και των κοινών αγαθών από την ανθρωπότητα (χάσμα μεταξύ πόλης και χωριού , υπέρβαση των δυνατοτήτων αποκατάστασης που διαθέτει η φύση, υλικές μεταφορές από μακρινές πηγές και συσσώρευση λιπασμάτων και βιολογικών σκευασμάτων, άνιση χωρική κατανομή της γονιμότητας του εδάφους, ανατροπή του συντονισμού ανάμεσα στους γεωχημικούς κύκλους κ.ά. Ρωτά η οικοαριστερά, κοντολογίς, γιατί λείπουν μέτρα που θα παρεμπόδιζαν τον κίνδυνος να οδηγήσει η εφαρμογή του Green New Deal στην αναπαραγωγή και τη διεύρυνση του μεταβολικού χάσματος ;

Το συμπέρασμα είναι ότι καθώς η περιβαλλοντική υποβάθμιση συνεχίζεται με επιταχυνόμενους ρυθμούς, συμβιβαστικά μέτρα που δεν οδηγούν σε δραστικές μειώσεις των αερίων του θερμοκηπίου, της εξόρυξης και επεξεργασίας μη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και τις διευρυνόμενες ανατροπές της ακεραιότητας των ενδιαιτημάτων καθώς και των κοινωνικών ανισοτήτων δεν αρκούν. Ωστόσο, τέτοιες δραστηριότητες ενδέχεται να παρέχουν κάποιο βαθμό προσωρινής περιβαλλοντικής σταθερότητας που θα επιτρέψει στο κεφάλαιο να συνεχίσει την κυριαρχία του ως την επόμενη σφοδρή εκδήλωση της οικολογικής κρίσης.

Πρακτικά ερωτήματα

Συστημικό ερώτημα:

πόσο εύκολα μπορεί να λειτουργήσει το Green New Deal εντός ενός ποσοτικοποιημένου περιβάλλοντος που κυριαρχείται απολύτως από τη λογική ‘επενδύω ώστε να πετύχω τη μεγαλύτερη δυνατή απόδοση της αρχικής επένδυσης υπό συνθήκες ανταγωνισμού.

Πολιτικά ερωτήματα:

1. πώς θα διασφαλιστεί η αναγκαία οικονομική σταθερότητα ώστε να αποφευχθούν οι αναμενόμενες κατακλυσμιαίες επενδυτικές απεργίες και οι επικίνδυνες νομισματικές αναταράξεις ;
2. πόση δημόσια επένδυση υπέρ της «Πράσινης Βιομηχανικής Επανάστασης» θα απαιτηθεί ώστε να αντιμετωπιστούν ενδεχόμενα φαινόμενα αύξησης τη ανεργίας;
3. πόσα και ποια μέτρα θα χρειαστεί να αναλάβει η κυβέρνηση για να αποτρέψει μια γενική κατάρρευση; Στη Βρετανική τουλάχιστον εκδοχή του, το GreenNewDeal μιλά για ελέγχους κεφαλαίων, αλλά, παρόλο που είναι απαραίτητο εργαλείο, είναι πραγματικά επαρκές για την πιθανή κλίμακα της κρίσης για την οποία μιλάμε;

Ερωτήματα σχετικά με τους παγκόσμιους συσχετισμούς:

1. μολονότι αποτυγχάνουν να αντισταθμίσουν την παλίρροια των εκπομπών στην ατμόσφαιρα, τα συστήματα εμπορίας άνθρακα, οδήγησαν παγκόσμια σε τεράστιες και κερδοφόρες νέες χρηματοοικονομικές αγορές αγοροπωλησίας δικαιωμάτων.

Προκειμένου να αποθαρρυνθεί η χρήση ορυκτών πηγών χωρίς τη ριζική ανατροπή του αντίστοιχου αγοραίου πλαισίου η Νέα Πράσινη Συμφωνία υπόσχεται (;) να προτείνει κάποιου τύπου μηχανισμούς τιμολόγησης των φυσικών πόρων.

Είναι η τιμολόγηση λύση; Με ποιο τρόπο η διαδικασία τιμολόγησης δεν θα οδηγήσει σε περαιτέρω εμπορευματοποίηση της φύσης και δεν θα δημιουργήσει νέες κερδοσκοπικές αγορές δικαιωμάτων

1. η οικολογική κρίση έχει παγκόσμια διάσταση και η αντιμετώπιση της απαιτεί παγκόσμια δράση. Ποια θα ήταν λοιπόν μια συγκεκριμένη πρακτική εφαρμόσιμη σε έναν ετερογενή κόσμο με ποικιλία προβλημάτων, προσδοκιών και πολιτιστικών παρακαταθηκών

Και το τελικό συμπέρασμα: Για να λειτουργήσει η ‘Πράσινη Νέα Συμφωνία’ απαιτείται ισχυρή αναπροσαρμογή στις τρέχουσες αξίες (οικονομικές, πολιτικές, ιδεολογικές και πολιτισμικές) αλλά προπάντων και στην τρέχουσα κερδοφορία.