Οικοτουρισμός ΙΙ: Εξωτερικά κόστη και εξωτερικές οικονομίες

Κατά βάση, ο οικοτουρισμός είναι μια αγοραία δραστηριότητα που σχεδιάζεται όμως έτσι ώστε να συνδυάζει τις προτιμήσεις των καταναλωτών για αναψυχή με την εφαρμογή αυστηρών περιβαλλοντικών όρων. Η ανάπτυξή του εδράζεται σε μια ιδιαίτερη αντίληψη των πραγμάτων και προτείνει ένα ειδικό μοντέλο ανάπτυξης.

Αγοραίος οικοτουρισμός: το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα

Παρόλο που στη μεγάλη της πλειοψηφία πρόκειται για μία ακόμα παραλλαγή της αγοραίας τουριστικής βιομηχανίας, το ιδιαίτερο ενδιαφέρον, η αξία και κατ’ επέκταση το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα του οικοτουρισμού έγκειται στην επιδίωξη σεβασμού της τοπικότητας, των φυσικών, των κοινωνικών και των πολιτισμικών της πόρων. Στο φιλελεύθερο ιδίωμα, αυτό δικαιολογείται επειδή η τοπική ιδιαιτερότητά παράγει περισσότερα περιβαλλοντικά, κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά οφέλη παρά αρνητικές εξωτερικότητες, επίσης περιβαλλοντικές, κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές.

Εξωτερικές οικονομίες

Η σχετική προπαγάνδα τονίζει ότι εκτός από ίδια οφέλη οι οικοτουριστικές επιχειρήσεις παράγουν ‘εξωτερικές οικονομίες’, παρέχουν δηλαδή προς την κοινωνία εξωτερικά οφέλη και όχι μόνο οικονομοτεχνικά. Ανάμεσά τους επισημαίνονται ιδιαίτερα τα πιθανά αγοραία κίνητρα υπέρ της ακεραιότητας των φυσικών πόρων έναντι άλλων καταναλωτικών χρήσεων, η ενδεχόμενη άμεση ή και έμμεση συμβολή στην τοπική απασχόληση, γενικότερα στην οικονομία.

IUCN, International Union for Conservation of Nature

Το IUCN μπαίνει σε περισσότερες λεπτομέρειες και μιλάει για βελτιωμένες συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων σε προστατευόμενες περιοχές μέσω της δημιουργίας θέσεων εργασίας, νέων επιχειρηματικών ευκαιριών, ανάπτυξης δεξιοτήτων στον τομέα των υπηρεσιών. Μιλάει ακόμα και για κοινωνικοπολιτική ενδυνάμωση με την ενίσχυση του σεβασμού προς διαφορετικούς πολιτισμούς, για βελτιώσεις στην υγεία και την εκπαίδευση, τις επικοινωνίες και τις μεταφορές, την κοινωνική πρόνοια.

Εξωτερικά κόστη

Η οικοτουριστική αγορά είναι ενδογενώς περιορισμένη λόγω της στενότητας τόσο των κοινών αγαθών που χρησιμοποιεί ως εισροή όσο και του ‘καθαρού’ περιβάλλον προς το οποίο συμπεριφέρεται ως σε νεροχύτη εξωτερίκευσης πραπροϊόντων . Συνήθως τούτα τα κόστη από την υποβάθμισης ή/και την κατασπατάλησης των κοινών αγαθών (ενδιαιτήματα, παραλίες, οικιστικό, πολιτισμικό περιβάλλον κ.ά.) πολιτικοποιούνται και εξωτερικεύονται προς την κοινωνία ως μη όφειλε (εξωτερικά κόστη).

Ζάκυνθος, κατακερματισμός ενδιαιτημάτων: θέσεις απόθεσης αβγών χελώνας

Η υπέρβαση της περιβαλλοντικής χωρητικότητας σε επισκέπτες, οι βανδαλισμοί, η περιβαλλοντική ρύπανση, οι αλλαγές στο μικροκλίμα, οι αλλαγές στη σύνθεση της χλωρίδας και της πανίδας, ο κατακερματισμός των ενδιαιτημάτων μαζί με τα συνακόλουθα έξοδα περιβαλλοντικής στήριξης, την αύξηση των τιμών, τις απότομες μεταλλαγές στις οικονομικές και τις κοινωνικές σχέσεις, καθώς και την υποβάθμιση των πολιτισμικών πόρων, τις κοινωνικές ανισότητες και την ηθική ρευστοποίηση είναι μερικές από τις αρνητικές επιπτώσεις ― εξωτερικά κόστη.

Οικοτουρισμός στη Βραζιλία και φυσικοί πόροι

Διατυπώνονται υπόνοιες ότι πολύ συχνά ο οικοτουρισμός χρησιμοποιείται ως πρόφαση/πράσινο επίχρισμα κλασικών προγραμμάτων της βιομηχανίας ‘υπερτουρισμού’. Ιδιαίτερα οι ξενοδοχειακές υπηρεσίες σπανίως είναι φιλικές προς το περιβάλλον επειδή τα οικονομικά κόστη είναι εξαιρετικά υψηλά. Αμφιβολίες εκφράζονται και σχετικά με τη δέσμευση των ταξιδιωτικών πρακτόρων υπέρ της τοπικότητας. Συνήθως χρησιμοποιούν χαμηλόμισθο τοπικό προσωπικό και εξάγουν μεγάλα κεφάλαια στα κεντρικά γραφεία αντί να επενδύουν υπέρ του τοπικού περιβάλλοντος και των τοπικών κοινωνιών. Άλλες κατηγορίες αφορούν την επιδερμικότητα των προσφερόμενων ξεναγήσεων: Οι επισκέπτες μαθαίνουν λιγοστά για το τοπικό περιβάλλον και την τοπική κοινωνία ίσα για να δημιουργηθεί η αυταπάτη ότι ήρθαν σε επαφή με γνώση υπέρ του περιβάλλοντος.

Ο οικοτουρισμός ως εργαλείο εξισορρόπησης

Είναι λίγες οι μικρές επιχειρήσεις που καλλιεργούν την ιδιαίτερη φιλοσοφία που ευαγγελίζεται ο οικοτουρισμός: Χρησιμοποιούν τοπικά αγαθά και τοπικές υπηρεσίες, δείχνουν φειδώ στη χρήση των φυσικών πόρων και των κοινών αγαθών, καλλιεργούν τη συμμετρία στη σχέση με τη φύση αλλά και τον άλλον, παρέχουν αξιόπιστα προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Κοντολογίς υπηρετούν τον οικολογικό ορθολογισμό. Σε αυτή την περίπτωση ο οικοτουρισμός μπορεί να λειτουργήσει από πολλές απόψεις ως μηχανισμός που διασφαλίζει την ισορροπία ανάμεσα στην ακεραιότητα του φυσικού κόσμου και την έλλογη ανάπτυξη. Για τη διατήρηση της ισορροπίας, ωστόσο, θεωρούνται καθοριστικά ο ρόλος μιας πλουραλιστικής τοπικής διακυβέρνησης, μιας ενημερωμένης περιφερειακής και κεντρικής διοίκησης, καθώς και των εμπλεκομένων δομών της κοινωνίας των πολιτών. Το πιο σημαντικό όμως είναι η ισότιμη και πολυεπίπεδη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στους αναπτυξιακούς σχεδιασμούς, καθώς και στον διαρκή έλεγχο υλοποίησης των επιχειρούμενων τεχνικών παρεμβάσεων.

Θεσμικοί συντελεστές εξισορρόπησης

Για την εξισορρόπηση και τη διατήρηση του συστήματος στην κατάσταση ισορροπίας απαιτείται η διαμόρφωση νέων και η ενδυνάμωση υφιστάμενων ανεξάρτητων θεσμών, όπως π.χ. οι φορείς διαχείρισης, καθώς και η κατάλληλη εκπαίδευση των κυβερνητικών αξιωματούχων σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης ώστε να τηρούνται αυστηρά οι όροι περιβαλλοντικής ορθότητας. Η ανάπτυξη ρυθμιστικών και πολιτικών πλαισίων που συνδυάζουν περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς στόχους, ανήκουν επίσης στα καθήκοντα της διακυβέρνησης. Απαραίτητο στοιχείο είναι και ο κατάλληλος χωροταξικός σχεδιασμός ώστε να διευκολύνεται ο διαρκής έλεγχος της ανάπτυξης και της τουριστικής ροής.

Προϋποθέσεις για μια αποτελεσματική οικοτουριστική πρόταση

Συμπερασματικά, στην ευτυχή περίπτωση, ο οικοτουρισμός εμπλέκει αρμονικά οικολογικές, κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές δραστηριότητες με σκοπό την ισορροπία – πάντα ευαίσθητη και πάντα προσωρινή – ανάμεσα στην κοινωνική ευημερία και την ακεραιότητα των ενδιαιτημάτων. Παράγει πολλές θετικές, ουδέτερες και αρνητικές εξωτερικότητες και απαιτεί διαρκή εγρήγορση.

Ο κανόνας ορίζει

• ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων,
• οικοδόμηση περιβαλλοντικής και πολιτισμικής ευαισθητοποίησης και σεβασμού εκ μέρους των επισκεπτών,
• παροχή θετικών εμπειριών τόσο προς τους επισκέπτες όσο και προςτους οικοδεσπότες,
• άμεσα οικονομικά οφέλη υπέρ της οικολογικά ορθής διαχείρισης των φυσικών πόρων και των κοινών αγαθών,
• άμεσα και έμμεσα οικονομικά οφέλη και κοινωνική ενδυνάμωση υπέρ της εντοπιότητας,
• ανάπτυξη κλίματος πολιτικής, περιβαλλοντικής και κοινωνικής ευαισθησίας στις περιοχές υποδοχής