Σε διάλογο με τον Γ. Δουράκη ΙΙ: Ένας παραλληλισμός ανάμεσα στο ‘μεταβολικό χάσμα ή κοινωνικο-οικολογική ρήξη’ του Μαρξ και τη μεταφορά ‘ανθεκτικότητα των σχέσεων’ (resilience)

Αριστερά εικονίζεται παράδειγμα καταλήστευσης φυσικών πηγών και δεξιά μοντέλο διαχείρισης κοινωνικο-οικολογικού δικτύου φυσικού τοπίου

Σε προηγούμενη ανάρτηση (διάλογο με τον Γ. Δουράκη) παρουσίασα σχηματικά την ιδέα του Μαρξ για τη μεταβολική ρήξη. Συνοπτικά, ανάμεσα σε άλλα, στα χειρόγραφα του 1844 ο Μαρξ εξετάζει και το φαινόμενο της αποξένωσης του δημιουργού από τα υλικά και πνευματικά τεχνήματα που παράγει, από τη στιγμή που αυτά θα μετασχηματιστούν σε εμπορικά προϊόντα. Εμπνεόμενος από τον γερμανό φυσιολόγο Liebig περιγράφει ισορροπημένες ― οικολογικά ορθολογικές, θα μεταφράζαμε σήμερα ― υλικές σχέσεις μεταβολισμού ανθρώπου-φύσης στο πλαίσιο του κάθε κοινωνικο-οικολογικού σχηματισμού και το πώς αυτός (ο μεταβολισμός) ελέγχεται από τις εργασιακές διαδικασίες. Υποστηρίζει συγκεκριμένα, ότι α) ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης και β) προκειμένου να ικανοποιήσει τις ανάγκες του μετασχηματίζει μέσω της εργασίας την πρώτη, την εξωτερική φύση σε δεύτερη, ανθρωπογενή φύση και ταυτόχρονα αλλάζει και τη δική του φύση. Αργότερα, στο Κεφάλαιο, ο Μαρξ μιλά για ανατροπή της ισορροπίας των σχέσεων και για ‘μεταβολική ρήξη ―metabolic rift’ λόγω της αλόγιστης σπατάλης φυσικών πόρων σε συνδυασμό με τη μαζική εσωτερική μετανάστευση που οδήγησαν στην υποβάθμιση του εδάφους και των εσωτερικών υδάτων της Βρετανίας. Στις μέρες μας οι ζοφερές συνέπειες της ‘μεταβολικής ρήξης’ και ιδιαίτερα όπως αυτή εκδηλώνεται ως πανδημία κτυπάει συναγερμό και γεννά προτάσεις ‘πράσινου μετασχηματισμού’ γνήσιου ή προσχηματικού.

Οικολογική κρίση

Είναι ενδιαφέρον ότι ο τρόπος που προσλαμβάνει ο Μαρξ την κοινωνία ως ένα χωρικά και χρονικά πολυεπίπεδο δίκτυο σχέσεων (οικονομία, πολιτική, ιδεολογία, πολιτισμός) και ιδίως η σημασία των αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στα υλικά και τα ιδεολογικά στοιχεία έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον κύκλων που ασχολούνται με την ανθεκτικότητα (resilience) των ανόργανων, των βιολογικών και των κοινωνικών δομών, οι οποίοι και εντόπισαν παραλληλισμούς του μαρξικού σχήματος με εκείνο του διπλού κύκλου προσαρμογής & της παναρχίας (panarchy).

Διασυνδέσεις ανάμεσα σε τρεις κύκλους προσαρμογής

Σε διάφορα επίπεδα του χώρου και του χρόνου η δυναμική του συστήματος ανελίσσεται κυκλικά και όχι ιεραρχικά. Ο κάθε ο κύκλος προσαρμογής αναπαριστάται με το σύμβολο του απείρου και περιλαμβάνει 4 έγχρωμες ζώνες, κάθε μια από τις οποίες αντιστοιχεί και σε διαφορετική φάση ανέλιξης των φαινομένων (a, r, K, Ω). Στο σχήμα απεικονίζονται τρεις κύκλοι, στα πραγματικά συστήματα βέβαια συνυπάρχουν πολύ περισσότεροι. Στα φυσικά λιβάδια, λόγου χάρη, αναγνωρίζεται η συνύπαρξη οργανισμών με ταχείς βιολογικούς κύκλους, όπως τα ετήσια ζιζάνια (πληθυσμοί r-στρατηγικής) με τα αργής ανάπτυξης πολυετή φυτά (πληθυσμοί Κ-στρατηγικής), οι ανθρωπογενείς μακροχρόνιες επιδράσεις (υπερβόσκηση, πυρκαγιές, αλλαγές χρήσεων κλπ.).

Τουριστική αξιοποίηση

Ας φανταστούμε την περίπτωση αγοραίας τουριστικής αξιοποίησης ελληνικού νησιού. Πριν την αξιοποίηση, το νησί διέθετε έναν αριθμό ζώων, φυτών, ανθρώπων και τις μεταξύ τους σχέσεις που συγκροτούσαν δίκτυο. Κατά την αρχική ροζέ φάση a της αξιοποίησης συμβαίνει αναδιάρθρωση στις σχέσεις των φυσικών με τα κοινωνικά στοιχεία και προσαρμογή στις νεοεμφανισθείσες τουριστικές απαιτήσεις.

Στην τοπική κλίμακα των ελεύθερων κάμπινγκ και των ενοικιαζομένων δωματίων, ορισμένες διαδικασίες, π.χ. προμήθεια τροφικών πηγών, παρασκευή και κατανάλωση τροφής καθώς και διαχείριση των απορριμμάτων συγκροτούν μικρής έκτασης και γρήγορο κύκλο στο πλαίσιο του νεοεμφανιζόμενου τουριστικού οικολογικο-κοινωνικού σχηματισμού. Αντίθετα, οι διαδικασίες χωροταξικής αναδιοργάνωσης του σχηματισμού, νέα κτίσματα, μαγαζιά, οργανωμένα κάμπινγ, αξιοποίηση παραλιών, απλώνονται σε όλη την έκταση του νησιού και ανελίσσονται αργόσυρτα.

Κοινωνικο-Οικολογικό δίκτυο

Κατά τη διάρκεια της επόμενης γαλάζιας φάσης r, οι βιολογικοί οργανισμοί πιέζονται, ενώ τα πληθυσμιακά μεγέθη και οι σχέσεις αυξάνονται. Αποκαθίστανται σχέσεις με γειτονικά νησιά, την ενδοχώρα και το εξωτερικό. Άλλο νωρίτερα και άλλο αργότερα οι κύκλοι που συγκροτούν το δίκτυο προσαρμόζονται βαθμιαία στις νέες συνθήκες που επιβάλει η τουριστική αγορά, βελτιώνονται οι διαδικασίες ιδιοποίησης μέρους της νησιωτικής φύσης και, τελικά, ωριμάζουν και φτάνουν στην ισορροπία που τους ταιριάζει κατά την πράσινη φάση K. Εκεί, ο κάθε κύκλος του σχηματισμού σταθεροποιείται και για κάμποσο διάστημα γράφει τη δική του ιστορία. Ο κύκλος κλείνει με την κορύφωση της ‘μεταβολικής ρήξης’ που επέρχεται εκεί λόγω της αδήριτης ανάγκης του κοινωνικο-οικολογικού σχηματισμού στο σύνολό του για συνεχή κεφαλαιακή επέκταση.

Στο δρόμο για το μεταβολικό ρήγμα

Αυτή η ανάγκη (εδώ του τουριστικού κεφαλαίου) διαπερνά τους χωριστούς κύκλους και υπερκαθορίζει τη δυναμική τους, παράγει περιβαλλοντικές δυσλειτουργίες και ταυτόχρονα ή ετεροχρονισμένα οδηγεί στην αποδιοργάνωση και τελικά στην κατάρρευση μερικούς ή και το σύνολο των κύκλων στη διάρκεια της φάσης Ω. Στα τέλος θα επιβιώσουν ορισμένα από τα αρχικά υλικά στοιχεία και τις σχέσεις, ενώ κάποια νέα θα αποικίσουν τα κενά, ενώ το κοινωνικο-οικολογικό δίκτυο θα εισέλθει βαθμιαία στη διαδικασία συγκρότησης ποιοτικά και ποσοτικά νέων κύκλων προσαρμογής στη θέση του παλιών (φάση a), οι οποίες θα καταλήξουν κατά πάσα βεβαιότητα και σε έναν ποιοτικά και ποσοτικά διαφορετικό οικολογικο-κοινωνικό σχηματισμό.

Διασυνδέσεις

Αναφορικά με τη δομή του κύκλου, ιδιαίτερη σημασία έχουν α) η δημιουργία ποικιλίας νέων καταστάσεων σε κάθε κύκλο (φάση a), καθώς και β) οι διασυνδέσεις ανάμεσα στους ξεχωριστούς κύκλους. Οι πιθανές διασυνδέσεις μεταξύ φάσεων από διαφορετικούς κύκλους είναι πολλές. Ωστόσο σχετικά με την ανθεκτικότητα (δυναμική) των σχηματισμών δύο είναι οι σημαντικότερες. Πρώτη, αυτή που μεταφέρει ιστορική μνήμη από τη φάση ισορροπίας (K) στη φάση της ανασυγκρότησης ενός άλλου κύκλου (a) και επάγει συντηρητικές αναδιαρθρώσεις. Δεύτερη, αυτή που από τη φάση αποδιοργάνωσης Ω ενός δικτύου μεταφέρει τις αντιφάσεις που επάγει εκεί η όλο και εντεινόμενη ανισομέρεια των σχέσεων φύση-κοινωνία, στη φάση Κ ενός άλλου δικτύου οι οποίες και μπορούν να διαταράξουν την κατάσταση ισορροπίας που επικρατούσε εκεί. Έτσι, επιταχύνεται η ‘μεταβολική ρήξη’ και στο σύστημα υποδοχής. Οι συνέπειες των διασυνδέσεων δεν είναι μεταξύ τους ανεξάρτητες. Η ελευθερία επιλογών (φάσεις a & r) των ανθρώπων να γράφουν την ιστορία τους περιορίζεται από δεδομένες παρελθοντικές συνθήκες (φάση Κ) λέει ο Μαρξ στο 18^η Brumaire. Αλλά και αντίστροφα, ο βολονταρισμός των ανθρώπων κατά τη φάση Ω καθορίζει τη δυναμική των φαινομένων.

Κοινωνικός βολονταρισμός έναντι συντήρησης

Σήμερα, το παγκόσμιο σύστημα μοιάζει να βρίσκεται στη φάση Ω με τα αποτελέσματα της ‘μεταβολικής ρήξης’ να κορυφώνονται σε όλες τις κλίμακες του χώρου και του χρόνου και να οδηγούν προς μια νέα φάση πράσινων (?) αναδιαρθρώσεων, την a. Στη νέα αυτή φάση a, η ανθεκτικότητα και οι διαδικασίες μετασχηματισμών μπορεί να οδηγήσουν στην επικράτηση αγοραίων λογικών αν κυριαρχήσουν οι μνήμες και τα κεκτημένα που σφυρηλάτησε η νεοφιλελεύθερη ηγεμονία τα τελευταία 40 χρόνια: αριστοκρατισμός της αριστείας και αντίστοιχος καταμερισμός δικαιωμάτων και ευθυνών, φυσικοποίηση των κοινωνικών ανισοτήτων, κατασπατάληση της εξωτερικής φύσης, τεχνολογίες χειραγώγησης, αγοραίες ρυθμίσεις των εργασιακών σχέσεων, ιδεολογίες καταστολής, κ.ά. Μπορεί όμως και να κινητοποιηθούν βαθείς μετασχηματισμοί αν επικρατήσουν στοιχεία που σχετίζονται με εργασιακές διαδικασίες και τις αντιφάσεις που λειτουργούν υπέρ της ανατροπής του νεοφιλελεύθερου status quo (φάση Κ): παραγωγή υπέρ της ισοτιμίας αντί της ρήξης με την εξωτερική φύση, τεχνολογία φιλική προς τον άνθρωπο και τις σχέσεις του με τη φύση, συλλογικές και αλληλέγγυες και όχι ατομικές και ανταγωνιστικές σχέσεις παραγωγής, ιδεολογίες ισότιμης συμμετοχής, δικαιωμάτων και διαλόγου αντί της φυσικοποίησης των ανισοτήτων. Συνδυαζόμενα όλα αυτά καθώς και άλλα διακριτά στοιχεία μπορούν να δημιουργήσουν τις σχέσεις εκείνες που θα διαμορφώσουν μια ιστορία αυθεντικής πράσινης αλλαγής και όχι συντήρησης.