Τα όρια της πράσινης μετάβασης

Η πράσινη μετάβαση

Είναι γεγονός ότι ύστερα από πολλά χρόνια αμήχανης σιωπής, η αριστερά επιχειρεί να αρθρώσει μια ολοκληρωμένη πολιτική πρόταση με επίκεντρο την ‘Πράσινη Μετάβαση’. Έχουν διατυπωθεί διάφορες εκδοχές, όμως η αμερικάνικη Νέα Πράσινη Συμφωνία (Green New Deal, GND), όπως αυτή διατυπώθηκε από την Alexandria Ocasio-Cortez και τον Bernie Sanders, υπήρξε πολύ περισσότερο ενδιαφέρουσα από τη διστακτική ευρωπαϊκή αντίστοιχη και βρήκε ισχυρή ανταπόκριση στο χώρο της αριστεράς. Δυστυχώς, και παρά το γεγονός ότι ο ΣΥΡΙΖΑ ανέβασε έγκαιρα στο τραπέζι τη δική του πρόταση, η καθ’ ημάς αριστερά δεν μοιάζει να ενδιαφέρεται. Παρά ταύτα, εδώ θα επιχειρήσω μια σύνοψη επιλεγμένων σχολίων σχετικών με τη GND τα οποία δημοσιεύτηκαν σε διάφορα μέσα ριζοσπαστικού προσανατολισμού.

Green New Deal

Διακηρυγμένος στόχος της GND είναι η ανάσχεση των βαρύτερων, τουλάχιστον, ανθρωπογενών επιπτώσεων επί του κλίματος, καθώς και η από κάθε άποψη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των λαϊκών στρωμάτων. Μεταξύ άλλων, περιλαμβάνει πρόνοιες υπέρ της αύξησης των θέσεων εργασίας και των μισθών τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα, αυξημένες ομοσπονδιακές δαπάνες για ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, αλλά και άλλες κατά των φυλετικών, των εθνοτικών και των έμφυλων ανισοτήτων, καθώς επίσης και τη βελτίωση του οικιστικού περιβάλλοντος με τη γενικευμένη χρήση πράσινης ενέργειας σε οικονομικά προσιτές κατοικίες.

Berni Sanders & Alexandria Ocasio-Cortez

Τόσο στο πολιτικό όσο και το ακαδημαϊκό επίπεδο GND προσελκύει προνομιακά το ενδιαφέρον των τμημάτων της αριστεράς που αντλούν από τη μαρξιστική παράδοση. Διακρίνουν, ειδικότερα, τη δυνατότητα της GND να προσφέρει ένα θετικό κοινωνικό φαντασιακό στην προοπτική αμφισβήτησης της πολιτική και οικονομική ορθοδοξίας του νεοφιλελευθεριμού.

Η πράσινη μετάβαση οφείλει να είναι δίκαιη

Ευρύτερης αποδοχής είναι και η δυνατότητα αμφισβήτησης των νεοφιλελεύθερων δογμάτων υπέρ του δημοκρατικού ελέγχου της οικονομίας, των εγγυημένων θέσεων εργασίας και την εξάλειψη του ‘εφεδρικού στρατού εργασίας’, της δίκαιης μετάβασης με τον κρατικό έλεγχο των ορυκτών καυσίμων στην προοπτική της πλήρους απαλλαγής από τον άνθρακα. Κοντολογίς, ο συνδυασμός της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας με την προοπτική ενός αξιοβίωτου επιπέδου υπό συνθήκες ελευθερίας από περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς καταναγκασμούς, ισότητας και αξιοπρέπειας δείχνει να βρίσκει απήχηση σε σχετικά ευρύ φάσμα του πληθυσμού.

 Ποδόμυλος

Η αριστερά ωστόσο εγείρει και σειρά ερωτημάτων. Από τα σημαντικότερα είναι εκείνο που αναφέρεται στο σύνδρομο του ‘διαδρόμου παραγωγής, treadmill of production’. Συγκεκριμένα, τόσο οι απαιτήσεις του κεφαλαίου όσο και οι ανάγκες της εργασίας για επέκταση της οικονομικής παραγωγής δημιουργούν συνεχώς νέες και μεγαλύτερες μορφές άχρηστων παραπροϊόντων. Στη συνέχεια η πίεση από την ανάγκη διαχείρισης του όλο και μεγαλύτερου όγκου αυτών των παραπροϊόντων αφενός δημιουργεί την ανάγκη αποτελεσματικότερης χρήση των συμβατικών πόρων (π.χ. κυκλική οικονομία), ενώ αφετέρου προωθεί και την εισαγωγή νέων μεθοδολογιών (ηλεκτρονικοί εξοπλισμοί, υλικές επενδύσεις σε ήπιες μορφές ενέργειας κ.ά.).

 Η GNT και το ρίσκο της παραγωγικότητας

Οι ιδέες αυτές προβάλλονται κατά κόρον από τους υποστηρικτές της GND λόγω της αύξησης του οικονομικού οφέλους χάρη στη βελτιωμένη αποδοτικότητα των διαδικασιών παραγωγής ενέργειας, αλλά και λόγω των επενδύσεων που απαιτεί η εφαρμογή προγραμμάτων επέκτασης των δημόσιων μεταφορών και των ‘καθαρών’ μεθόδων παραγωγής. Παραβλέπεται, ωστόσο, ότι τόσο η αυξημένη απόδοση των συμβατικών πόρων, όσο και οι νέες τεχνολογίες δημιουργούν κίνητρα για περαιτέρω κατανάλωση, καθαρών έστω, προϊόντων αλλά και αυξημένη κατανάλωση πόρων, όπως είναι ο γραφίτης, το νικέλιο, οι σπάνιες γαίες κλπ). Έτσι, τα αναμενόμενα κέρδη από τη βελτιωμένη απόδοση ενός προγράμματος καθαρής ενεργειακής μπορούν να αναιρεθούν λόγω της συνολική αύξηση των εισροών υλικών καθώς και της διαχείρισης των νέων τοξικών ρύπων που παράγονται κατά την κατασκευή των νέων καθαρών υποδομών αλλά και η διάθεση τους μετά το πέρας της λειτουργίας τους.

Το μεταβολικό χάσμα

Ένας άλλος κίνδυνος σχετίζεται με τη διεύρυνση του ‘μεταβολικού ρήγματος, metabolic rift’ μεταξύ των διαφόρων περιοχών του πλανήτη, αλλά και μεταξύ αφενός του φυσικού μεταβολισμού της γης και αφετέρου της παραγωγής και κατανάλωσης φυσικών πόρων από την ανθρωπότητα. Πρόκειται για την ιδέα του Μαρξ ο οποίος περιέγραψε το πώς στην εποχή του οι υλικές απαιτήσεις του καπιταλισμού ξεπερνούσαν τις ικανότητες αποκατάστασης της φύσης. Περίγραψε με ενάργεια το πώς μειώθηκε βαθμιαία η φυσική γονιμότητα του εδάφους, το πως μπήκαν στο παιχνίδι εισαγόμενα αζωτούχα λιπάσματα και το πώς αυτή η μετατόπιση στις καλλιεργητικές μεθόδους οδήγησε στο ‘μεταβολικό ρήγμα’ και τελικά στη ρήξη με τους φυσικούς κύκλους της γονιμότητας του εδάφους.

Σπάνιες γαίες

Η σχετική βιβλιογραφία αναφέρει το ακόλουθο παράδειγμα προκειμένου να επισημάνει τον κίνδυνο η GND να διευρύνει το χάσμα. Τα μέταλλα σπάνιων γαιών που χρησιμοποιούνται σε ηλιακούς συλλέκτες και ανεμογεννήτριες προέρχονται από χώρες του Νότου, την Κίνα και τη Μογγολία. Η εξόρυξη και η επεξεργασία αυτών των ορυκτών ενέχει μεγάλους κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον, χωρίς ωστόσο, τα οφέλη από τη χρήση αυτών των υλικών σε τεχνολογίες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας δεν απευθύνονται στους πολίτες εκείνων των χωρών. Εδώ ελοχεύει ο κίνδυνος διεύρυνσης το χάσματος ανάμεσα στις χώρες του νότου και του βορρά. Επιπρόσθετα, οι γεωργικές πολιτικές που επαγγέλλεται η GND με τη χρήση ήπιων μορφών ενέργειας προβλέπεται να αυξήσουν τα κέρδη, ωστόσο καθώς τα φτηνότερα γεωργικά προϊόντα που θα παράγονται στις χώρες του βορρά και θα εξάγονται στις χώρες του νότου αναμένεται να διευρύνουν περαιτέρω τις χωρικές και χρονικές παραμέτρους του μεταβολικού ρήγματος. Το συμπέρασμα είναι ότι υφίστανται πάντα ο κίνδυνος η διευρυμένη πράσινη παραγωγή να αναζωπυρώσει περιβαλλοντικά προβλήματα στα οποία υποτίθεται ότι θα έβαζε ένα τέλος.

Ο πράσινος καπιταλισμός καραδοκεί ;

Ωστόσο ακόμα πιο επικίνδυνη είναι η πιθανότητα αντικατάστασης του τωρινού συστήματος παραγωγής από έναν κρατικοδίαιτο πράσινο καπιταλισμό, δηλαδή να γίνει το κράτος η κινητήρια δύναμη της καπιταλιστικής ανάπτυξης αντί του ιδιωτικού κεφαλαίου. Η αριστερά δεν αγνοεί, αφήνει όμως στην άκρη την πιθανότητα ώθησης του κεφαλαίου χάρη στις κρατικές επενδύσεις μέσω των γνωστών ΣΔΙΤ. Η GND δεν προτείνει τον ισχυρό κρατικό έλεγχο των επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας, ούτε απορρίπτει το θεσμό των υπεργολαβιών. Ακόμη, και παρόλο που προβλέπει αξιοπρεπή απασχόληση στα προγράμματα μείωσης των εκπομπών, μοιάζει να παραγνωρίζει ότι μεγάλο μέρος αυτής της δραστηριότητας είναι βέβαιο ότι θα σωρεύσει περαιτέρω πλούτο σε χέρια ιδιωτών.

Προς μια προοπτική

Αρκετές οι επιφυλάξεις, παραμένει ωστόσο το γεγονός ότι η πράσινη ανάπτυξη αποτελεί καλή βάση διατύπωσης του προγράμματος της σύγχρονης αριστεράς και ανοίγει πολιτικές ευκαιρίες. Πράγματι, οι κοινωνικοί και περιβαλλοντικοί στόχοι που επιδιώκει το πράσινο New Deal είναι ιδιαίτερα σημαντικοί και η επίτευξή τους επείγουσα καθώς οι συμβιβασμοί γύρω από τα αέρια του θερμοκηπίου, την εξόρυξη, τις ανανεώσιμες πηγές, τις απώλειες βιοποικιλότητας δεν θα αρκούν, πράγμα που φάνηκε καθαρά και στη Γλασκώβη. Γι’ αυτό τον λόγο απαιτείται η εντατική επεξεργασία των υφισταμένων προτάσεων έτσι ώστε η πράσινη ανάπτυξη να περιγράψει μια συνεπή προοπτική προς τις ανάγκες των σημερινών κοινωνιών και να μην εκφυλιστεί σε ακόμα μια χαμένη ευκαιρία της αριστεράς να σπρώξει την κοινωνία έξω από το τέλμα που την οδήγησε η 50χρονη νεοφιλελεύθερη βαρβαρότητα.