Διαλογή στην πηγή
Από τους στόχους της βιώσιμη ανάπτυξης του ΟΗΕ, σήμερα ο στόχος 12 «υπεύθυνη παραγωγή και κατανάλωση» έχει ιδιαίτερη σημασία: η κατανάλωση είναι άρρηκτα συνδεμένη με το πώς και πόσο χρησιμοποιούμε προϊόντα μετατρέποντας τα σε απορρίμματα, γεμίζοντας το περιβάλλον με άχρηστα ή και επιζήμια απόβλητα. Η «πυραμίδα» της βιώσιμης διαχείρισης των απορριμμάτων είναι εντελώς αντίθετη σε αυτήν την πραγματικότητα καθώς στην κορυφή της βρίσκεται η μείωση στην πηγή, δηλαδή η παραγωγή λιγότερων αποβλήτων ακόμα και αν το βιοτικό επίπεδο αυξάνεται.
Ο ρυπαίνων πληρώνει
Δυστυχώς, με εξαίρεση τους εξαιρετικά ευαισθητοποιημένους συμπολίτες μας δεν υπάρχει κανένα κίνητρο να παράγουμε λιγότερα αστικά απορρίμματα ως δημότες και ως καταναλωτές. Επομένως ο βαθμός της ζημίας που προκαλούμε στο περιβάλλον (υπάρχει ένα αριθμητικό ποσό ζημίας που αντιστοιχεί στο κόστος της διαχείρισης του απορρίμματος και της υποβάθμισης που αυτό προκαλεί) εξωτερικοποιείται σε όλο το κοινωνικό σύνολο το οποίο μοιράζεται το βάρος των αντιρροπιστικών προς τη ζημία ενεργειών που πρέπει να γίνουν. Υπάρχει επομένως ανάγκη το κόστος αυτό να υποστεί μια εκ νέου «εσωτερικοποίηση και να επιστραφεί σε αυτόν που προκάλεσε τη ζημία. Η αρχή αυτή είναι η γνωστή αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» που διέπει τη χρηστή διαχείριση απορριμμάτων παγκόσμια. Όμως πώς και πόσο ο «ρυπαίνων» τελικά «πληρώνει»; Μέχρι σήμερα στην Ελλάδα, όσον αφορά στη διαχείριση των αστικών απορριμμάτων, το κόστος το επωμιζόμαστε όλοι, ως δημοτικά τέλη, ανάλογα με τα τετραγωνικά του σπιτιού μας. Έτσι πολύ συχνά θα έχουμε το εξής παράδοξο-κάποιος σε μεγάλο σπίτι, αν μένει μόνος του πληρώνει παραπάνω από άλλον που μένει σε μικρότερο σπίτι, ακόμα και αν εκεί διαμένουν για παράδειγμα τρία άτομα και παράγουν περισσότερα απορρίμματα. Επιπλέον με αυτό το σύστημα δεν υπάρχει κανένα απολύτως κίνητρο να παράγεις λιγότερα σκουπίδια.
Πληρώνω–Όσο–Πετάω» (Pay-As-You-Throw – PAYT
Σε αντίθεση, τα συστήματα «Πληρώνω-Όσο-Πετάω» (Pay-As-You-Throw – PAYT) είναι οικονομικά εργαλεία πολύ πιο αποτελεσματικά στη διαχείριση αστικών απορριμμάτων, που ενσωματώνουν τη φιλοσοφία της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει». Σε αυτά επιβάλλονται τέλη σε δημότες ανάλογα με την ποσότητα των αποβλήτων που απορρίπτουν. Με την ενσωμάτωση ενός τέτοιου συστήματος χρέωσης δημοτικών τελών για την καθαριότητα, δίνεται στον πολίτη το οικονομικό κίνητρο ώστε να παράγει λιγότερα αστικά απορρίμματα και να αναζητεί έμπρακτα περισσότερους τρόπους ανακύκλωσης. Τα συστήματα ΡΑΥΤ σε πρωταρχική μορφή έγιναν στα τέλη του 1970 σε πόλεις των ΗΠΑ, ενώ ακολούθησε η εφαρμογή τους σε πλήθος ευρωπαϊκών πόλεων σε διάφορες εκδοχές. Εντούτοις, πραγματική ώθηση δόθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 90 όπου έγινε δυνατή η ηλεκτρονική τιμολόγηση των υπηρεσιών της τοπικής αυτοδιοίκησης.
Ιχνηλάτηση
Πολύ σημαντικό στο σύστημα ΡΑΥΤ είναι η ιχνηλάτηση των απορριμμάτων, να μπορεί δηλαδή η δημοτική αρχή να αναγνωρίσει από πιο νοικοκυριό προήλθε το απόβλητο. Αυτό χονδρικά γίνεται με τρεις παραλλαγές του συστήματος. Στην πρώτη παραλλαγή (το σύστημα κάδου), κάθε νοικοκυριό (μονοκατοικία, σπίτια σε χωριά) έχει τους δικούς του κάδους που βγάζει έξω για συλλογή συγκεκριμένη ώρα της ημέρας. Το νοικοκυριό χρεώνεται ανάλογα με το πόσους γεμάτους κάδους βγάζει. Στη δεύτερη παραλλαγή (το σύστημα σακούλας) κάθε νοικοκυριό προμηθεύεται ειδικές σακούλες μόνο για σκουπίδια, μόνο από τον Δήμο ή από συμβεβλημένα καταστήματα. Χρεώνεται ανάλογα με το πόσες σακούλες καταναλώνει και τα απορριμματοφόρα συλλέγουν μόνο αυτού του τύπου τις σακούλες. Τέλος στην τρίτη παραλλαγή χρησιμοποιούνται εξαιρετικά σύγχρονοι κάδοι συλλογής που ανοίγουν μόνο με ειδική κάρτα και ο κάτοχός της χρεώνεται ανάλογα με το βάρος των απορριμμάτων που ρίχνει στον κάδο.
Στην Ελλάδα πειραματική προσπάθεια για το σύστημα αυτό έγινε το 2007 μέσω συγχρηματοδοτούμενου προγράμματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ελλάδα, Εσθονία και Κύπρο) με κωδικό LIFE07 ENV/GR/000271 από όπου υπήρξαν πολλά ευρήματα για την Ελληνική πραγματικότητα. Πολλά χρόνια αργότερα (2018), ακόμα ένα πρόγραμμα, (LIFE18 IPE/GR/000013) προκρίνει, ως μια από τις δράσεις του, την εφαρμογή του συστήματος ΡΑΥΤ στον Δήμο Βάρης-Βούλας-Βουλιαγμένης. Υπενθυμίζεται πως ως κράτος έχουμε ψηφίσει τον Ν. 4819/2021 (ΦΕΚ 129/Α/23-7-2021) «Ολοκληρωμένο πλαίσιο για τη διαχείριση των αποβλήτων – Ενσωμάτωση των Οδηγιών 2018/ 851 και 2018/852 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 30ής Μαΐου 2018 για την τροποποίηση της Οδηγίας 2008/98/ΕΚ περί αποβλήτων και της Οδηγίας 94/62/ΕΚ», όπου στο άρθρο 37 αναφέρεται η θέσπιση συστήματος ΡΑΥΤ έτσι ώστε «οι παραγωγοί αποβλήτων (να) χρεώνονται με βάση την πραγματική ποσότητα των παραγόμενων από αυτούς αποβλήτων». Όπως αναφέρεται στον ίδιο Νόμο οι ΟΤΑ θα αποφασίσουν αν το σύστημα μέτρησης θα είναι με βάρος ή όγκο, το ύψος του ανταποδοτικού τέλους, τους τρόπους υπολογισμού των τελών, τα ρεύματα αποβλήτων για τα οποία θα ισχύει το σύστημα ΡΑΥΤ κλπ. Εντούτοις οι Ο.Τ.Α. θα είναι υποχρεωμένοι να εφαρμόσουν το ΡΑΥΤ για τα βιοαπόβλητα (δηλαδή για αυτά που σαπίζουν και αποικοδομούνται), αν έχουν > 100.000 κατοίκους ή αν έχουν>20.000 κατοίκους, στην δεύτερη περίπτωση αν υπάρχει Μονάδα Επεξεργασίας Βιοαποβλήτων (ΜΕΒΑ) ή ιδιωτική ΜΕΒΑ που εξυπηρετεί τον οικείο Ο.Τ.Α. α’ βαθμού, και στις δύο περιπτώσεις από 1/1/2023. Αντίστοιχες υποχρεώσεις θα ισχύσουν αργότερα και σε άλλες περιπτώσεις Ο.Τ.Α.
Εφαρμογή προγραμμάτων PAYT
Δεδομένου ότι το 2023 είναι πολύ κοντά, οι Ο.Τ.Α. μαζί με τις υπόλοιπες αρμόδιες αρχές θα έπρεπε να έχουν εκπονήσει δράσεις ενημέρωσης του κοινού, ευαισθητοποίησης και επεξήγησης της ανάγκης για αυτή την αλλαγή. Επίσης είναι αυτονόητο πως για να επιτύχει αυτό το σύστημα θα πρέπει να υπάρχουν ουσιαστικές λύσεις για την εκτροπή πολλών ρευμάτων αποβλήτων: αποτελεσματική ανακύκλωση με πολλούς τύπους κάδων και κάδοι κομποστοποίησης για τα βιοαπόβλητα είναι τα βασικά απαραίτητα. Στην πράξη ελάχιστα έχουν γίνει ενώ το τέλος ταφής για κάθε τόνο σκουπιδιών ενός Ο.Τ.Α. θα είναι τσουχτερό ξεκινώντας από 20 ευρώ ανά τόνο αστικών αποβλήτων και αυξανόμενο μετά το 2023. Είναι ανησυχητικό πως αυτό το κόστος θα επωμιστεί ο δημότης χωρίς να έχει την δυνατότητα να εφαρμόσει σωστά το καινούριο σύστημα ΡΑΥΤ και χωρίς να έχει ποτέ ενημερωθεί σωστά για αυτό.
