Damian White
Στις δεκαετίες του 1990 και του 2000, οι συζητήσεις για δίκαιη μετάβαση που ως τότε εστίαζαν μονοσήμαντα στα τοξικά απόβλητα και τα θέματα υγείας άρχισαν να εκφράζουν και κλιματικές ανησυχίες, να μιλούν για την ανάγκη διαχείρισης των φυσικών πόρων, ενώ, στο πλαίσιο μιας νέας πράσινης συμφωνίας, πρόβαλαν δειλά-δειλά και νύξεις ενεργειακής δημοκρατίας. Οι νέες προσπάθειες αυτές έπαιξαν το ρόλο του προπομπού και μετεξελίχθηκαν στις σύγχρονες εκδοχές των νέων πράσινων συμφωνιών.
Κλιματική κρίση
Η αντιμετώπιση των προβλημάτων που παράγει η κλιματική κρίση απαιτεί επείγουσες αλλαγές στις σχέσεις παραγωγής, απαιτεί τεχνολογικές καινοτομίες, απαιτεί μια νέα συναισθηματική κουλτούρα, απαιτεί, κοντολογίς νέους τρόπους οργάνωσης του κόσμου. Στη σημερινή ζοφερή συνθήκη, όπου οι προβλέψεις για το μέλλον του κλίματος κινούνται από το κακό στο χειρότερο, οι συζητήσεις και οι πρωτοβουλίες γύρω από τις πράσινες μεταβάσεις συνιστούν μια ελπίδα. Παρόλα τα προβλήματα, τις αντιπαραθέσεις, ακόμα και τις αποτυχίες, τούτοι οι ακτιβισμοί οικοδομούν έναν χώρο δέσμευσης κατά της κλιματικής κρίσης που χαρακτηρίζεται από πραγματισμό, αλλά προσφέρει και προοπτικές.
Η ελεύθερη άνθρακα συνθήκη
Νέα πολιτικά και πολιτιστικά φανταστικά ξεφυτρώνουν δειλά-δειλά. Οι συζητήσεις για τη δίκαιη μετάβαση φέρνουν στο προσκήνιο ζητήματα απασχόλησης, δημοκρατίας, περιβαλλοντικής δικαιοσύνης, φεμινιστικά αιτήματα, αναδεικνύουν εντέλει την αναγκαιότητα του οικολογικού μετασχηματισμού. Αντί να επικεντρώνονται στην κεντρική πολιτική, τούτες οι συζητήσεις ενδιαφέρονται κυρίως για πρακτικές και κουλτούρες που προδιαγράφουν ένα μέλλον ελεύθερο από τον άνθρακα.
Στο δρόμο για τη δίκαιη μετάβαση
Στην προοπτική της δίκαιης μετάβασης, το τρέχον στοίχημα για την Αριστερά είναι η συνάρθρωση ανάμεσα στις τοπικού χαρακτήρα πράσινες πρακτικές και τις ριζοσπαστικές πολιτικές που προωθούνται στο επίπεδο της κεντρικής πολιτικής σκηνής και το πώς αυτές θα μπορούσαν να συμβάλουν στην κατανόηση και την επίλυση των βασικών διαφωνιών σχετικά με τον οικολογικό μετασχηματισμό.
Ηλιακή οροφή
Στη συζήτηση για την πράσινη μετάβαση με αριστερό πρόσημο έχουν εμπλακεί διάφορα ρεύματα, υποστηρικτές της από-ανάπτυξης, αριστεροί οικομοντερνιστές, ελευθεριακοί, οικορομαντικοί, οικοσοσιαλιστές και κομουνιστές. Οι προτάσεις που κατατίθενται είναι αποκλίνουσες, θα μπορούσαν ωστόσο να ταξινομηθούν σε τρεις γενικές κατηγορίες α) αυτές που επιλέγουν το μονοπάτι των τεχνικών λύσεων και προκρίνουν εξειδικευμένες τεχνολογίες για την απαλλαγή από την κυριαρχία του άνθρακα, β) εκείνες που επιλέγουν το κοινωνικό μονοπάτι και προτείνουν μεταρρυθμίσεις που οδηγούν άμεσα στον οικολογικό μετασχηματισμό και γ) εκείνες που αντιλαμβάνονται ότι ένα προγράμματα δίκαιης μετάβασης θα έχει τόσο κοινωνικό όσο και τεχνικό χαρακτήρα και θα περιλαμβάνει περισσότερα από ένα μεταβατικά στάδια.
Τεχνολογικές υποδομές
Εκείνο που θα πρέπει να γίνει κατανοητό από όλες τις μπάντες είναι ότι, καθώς οι κλιματικές συνθήκες θα επιδεινώνονται συνεχώς, θα χρειαστεί υπό την πίεση της ανάγκης να γίνουν και μη αρεστές επιλογές, ενώ θα απαιτηθούν και δύσκολοι συμβιβασμοί. Ωστόσο, θα πρέπει να μείνουν στην άκρη τα θορυβώδη πλην αναποτελεσματικά ρητορικά σχήματα του τύπου ‘πέντε λεπτά πριν τα μεσάνυχτα’ ή ‘η τεχνολογία και ο αυτοματισμός θα μας σώσουν’. Αντίθετα, η μάχη θα πρέπει να έχει σταθερή στόχευση, σε πρώτη φάση υπέρ της επιτάχυνσης των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τον άνθρακα, των δημοσίων επενδύσεων, της δημόσιας καινοτομίας, της συλλογικής δράση έτσι ώστε να οικοδομηθούν οι κοινωνικές, πολιτιστικές, αστικές, αγροδιατροφικές και ενεργειακές υποδομές που θα οδηγήσουν στη συνθήκη μηδενικού άνθρακα. Με άλλα λόγια, η προτεραιότητα πέφτει στις τεχνικές καινοτομίες, το ίδιο όμως και στην ανάπτυξη νέων μορφών θεσμοθέτησης, στον δημοκρατικό σχεδιασμό αλλά και στο βαθμιαίο κτίσιμο του μοντέλου της μελλοντικής δίκαιας κοινωνίας, δηλαδή της νέας ριζοσπαστικής ουτοπίας.
Barry Commoner
Η έννοια της δίκαιης μετάβασης δεν είναι καινούργια. Καινούργια δεν είναι ούτε η εμπλοκή του κόσμου της εργασίας. Ήδη από τη δεκαετία του 70 ο διάσημος οικολόγος και ακτιβιστής Barry Commoner θεωρούσε τη σύμπλευση του συνδικαλισμού με τα περιβαλλοντικά κινήματα και τον δημοκρατικό σχεδιασμό ως αναγκαία προϋπόθεση για την οικοδόμηση μια προοδευτικής βιώσιμης οικονομίας.
Οικολογικός μετασχηματισμός
Ενόψει της αποκαρβονοποίησης και του οικολογικού μετασχηματισμού από διάφορες μπάντες του χώρου της εργασίας προβλήθηκε η ανάγκη για ένα είδος ‘προληπτικού μετασχηματισμού’ με έμφαση στην αναδιάταξη του παραγωγικού μοντέλου, την επανακατάρτιση του κόσμου της εργασίας, τη διασφάλιση των συντάξεων των εργαζομένων στα ορυκτά καύσιμα, καθώς και την υπέρτατη ανάγκη προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Ειδικότερα για τις περιοχές που υφίστανται τις συνέπειες της ενεργειακής μετάβασης τονίστηκε η ανάγκη ισχυροποίησης της κοινωνικής συνοχής και η σημασία της λαϊκής συμμετοχής στην ανάπτυξη του τοπικού πράσινου αστικού μέλλοντος, αλλά και στο σχεδιασμό που αφορά τις χρηματοδοτήσεις των δράσεων που εγγυώνται την κοινωνική μέριμνα υπέρ των πλέον ευάλωτων.
Συνοπτικά, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία ο κόσμος της εργασίας έχει αναδείξει τρεις κύριες κατευθύνσεις στο δρόμο για τη δίκαιη μετάβαση:
- Προκειμένου να παραμείνουν τα συνδικάτα και τα κόμματα στο τραπέζι του κοινωνικού διαλόγου για τα ζητήματα πράσινης οικονομίας, ορισμένες μερίδες του κόσμου της εργασίας επιδιώκουν λύσεις πλατιάς κοινωνικής αποδοχής. Η σχετική ρητορική αναδεικνύει την κοινωνική διάσταση της συζήτησης και προβάλει ως στόχο την ‘υπεύθυνη πράσινης ανάπτυξη’.
- Άλλες μερίδες επιχειρηματολογούν υπέρ ενός ‘μοντέλου διαφοροποιημένων ευθυνών’, που δίνει έμφαση στην ευάλωτη εργασία καθώς και στους εργαζόμενους σε τομείς ή περιοχές που θίγονται από τη μετάβαση στην ελεύθερη από άνθρακα κοινωνία. Γενικότερα, εστιάζουν προνομιακά στην ανάγκη για ‘κρατικές πράσινες βιομηχανικές πολιτικές’ με στόχους α) την ανάπτυξη εκείνης τη πράσινης καινοτομία που δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας και β) τον επαγγελματικό αναπροσανατολισμό των εργαζομένων που χάνουν τη δουλειά τους.
- Τέλος, υπάρχουν και μερίδες που επαγγέλλονται τον οικολογικό μετασχηματιστικό με κοινωνικό πρόσωπο και σοσιαλιστική προοπτική. Διατυπώνουν προτάσεις μιας πράσινης οικονομίας που επιδιώκει συστηματικά την ‘αναδιοργάνωση των σχέσεων ανάμεσα στη φύση, το κράτος, το κεφάλαιο και την εργασία’.