Δίκαιη μετάβαση
Η ‘δίκαιη μετάβαση’ αποτελεί ένα κατά κόρον επαναλαμβανόμενο σύνθημα. Η έννοια όμως που αντιστοιχεί σε αυτή τη φρασούλα χαρακτηρίζεται από πλήρη ασάφεια και έχει προκαλέσει αμφισημίες, αντιρρήσεις, έως και πολεμικές. Άλλοι μιλούν για παγίδα και εμφανίζονται εντελώς απορριπτικοί και άλλοι θεωρούν ότι είναι πια πολύ αργά για μεταβάσεις και επομένως η φράση διαθέτει μηδαμινή σημασία. Άλλοι, τέλος, με βάση την ‘ελαστικότητα’ της έννοιας θεωρούν ατελέσφορη ή έστω περιγράφουν το πόσες δυσκολίες αντιμετωπίζει στην πράξη η εφαρμογή διαδικασιών ‘δίκαιων μεταβάσεων’.
Οι πολιτικές του Μακρόν για την ενέργεια
Από την πλευρά του ο Dimitris Stevis επισημαίνει ότι σε ρητορικές άσχετες με την αριστερά η φράση ‘δίκαιη μετάβαση’ κατέχει κεντρική θέση: Από τις αντιπεριβαλλοντικές ενεργειακές πολιτικές του Emmanuel Macron στη Γαλλία, έως την άκρως νεοφιλελεύθερη δεξιά του Mauricio Macri στην Αργεντινή και ως το Βατικανό και τις διακηρύξεις του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα και το κλίμα. Και όλα αυτά σε μια συγκυρία όπου οι αναφορές στην εργασία όλο και λιγοστεύουν.
Δίκαιη μετάβαση: προτεραιότητα στην εργασία
Κάτω από τις διαφορετικές πολιτικές κουλτούρες τούτου του κόσμου, τις διαφορετικές εθνικές και τομεακές προτεραιότητες, τα διαφορετικά επίπεδα συνδικαλιστικής ανάπτυξης, καθώς και τις ιστορικές ιδιαιτερότητες που εμφανίζουν σε κάθε χώρα οι πολιτικές διαμάχες προβάλλουν εντελώς αποκλίνουσες και μερικές φορές αντικρουόμενες εκδοχές του τι ακριβώς σημαίνει ‘δίκαιη μετάβαση’ και πώς μπορεί να εφαρμοστεί. Άλλες απαντήσεις δίνουν προτεραιότητα στους αγώνες εκείνων που χάνουν τη δουλειά τους, καθώς και στις κοινότητες που πλήττονται από την κατάργηση των ορυκτών καυσίμων. Άλλες επικεντρώνουν στις διακρατικές, τις διαπεριφερειακές και τις διατομεακές ανισότητες, ή στη διαγενεακή δικαιοσύνη, ή στους ανθρώπους του τρίτου κόσμου έναντι των αποικιακών κρατών ή στο οικολογικό χρέος μεταξύ του Βορρά και του Νότο Άλλες, τέλος, σε διάφορους συνδυασμούς των παραπάνω.
Για παράδειγμα, ο κόσμος της εργασίας στις χώρες του Νότου που στηρίζουν την οικονομική τους επιβίωση στις εξαγωγές ενεργειακών φυσικών πόρων (πετρέλαιο και φυσικό αέριο) ‘δίκαιη προτεραιότητα’ είναι η διαφύλαξη της εθνικής κυριαρχίας επί των φυσικών πλουτοπαραγωγικών πηγών, σε αντιπαλότητα με την ιδιωτικοποιημένη παραγωγή πράσινης ενέργειας και την απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές, που όμως συγκροτούν την ‘πράσινη δίκαιη μετάβαση’ στις χώρες του Βορρά.
οικο-Καπιταλισμός
Αλλά και στις χώρες του Βορρά οι διάφορες μερίδες του κόσμου της εργασίας ανταγωνίζονται για διαφορετικές εκδοχές περί το τί είναι δίκαιο. Οι απασχολούμενοι στα ορυκτά καύσιμα επικαλούνται την κατ’ αυτούς συνδικαλιστική ορθότητα και αγωνίζονται με κάθε μέσον να επιβραδύνουν, αν όχι και να αναστείλουν την πορεία απεξάρτηση από τον άνθρακα, σε θανάσιμη αντιπαλότητα με τις μερίδες που απασχολούνται στην πράσινη ενέργεια. Ένα τέτοιο δείγμα -ανάμεσα σε πολλά άλλα, βέβαια – αποκρυσταλλώνουν και τα γεγονότα της Ουκρανίας. Είναι πολλοί εκείνοι που θεωρούν ότι επί της ουσίας ο πόλεμος αφορά το ενεργειακό μέλλον. Για τις ελίτ του παγκόσμιου Βορρά ‘δίκαιη μετάβαση’ σημαίνει την οικοδόμηση του ‘νέου πράσινου καπιταλισμού’ και υπό τις δύο μορφές του, την ‘πράσινη αγορά’ και την ‘πράσινη σοσιαλδημοκρατία’ που και οι δυο χρησιμοποιούν εξαντλητικά τον παγκόσμιο Νότο ως πόρο φυσικών πηγών (πετρέλαιο, αέριο η εξορυκτική βιομηχανία, μέταλλα και σπάνιες γαίες η πράσινη βιομηχανία). Τον χρησιμοποιούν επίσης και ως καταβόθρα απόρριψης των παραπροϊόντων της ανάπτυξης.
Σε ότι αφορά τον κόσμο της εργασίας, η συζήτηση εστίασε αρχικά στο πώς οι απασχολούμενοι στο χώρο των εξορύξεων θα μπορούσαν να ενταχθούν κατά το δυνατόν πιο ομαλά στον πράσινο κόσμο. Σήμερα η συζήτηση έχει επεκταθεί και πέρα από τον κόσμο των πράσινων γιακάδων και αναζητά χώρους υποδοχής και στον κόσμο των αποκαλούμενων ροζ γιακάδων, τους απασχολούμενους δηλαδή στην εκπαίδευση, την υγεία και γενικότερα την κοινωνική μέριμνα. Πρόκειται για εργασιακούς τομείς με κρίσιμη σημασία για την βιωσιμότητα των οικονομιών του Βορρά, όπου όμως σήμερα λειτουργεί ανορθολογικά βασισμένη στην άγρια εκμετάλλευση της εργασίας των μεταναστών, κυρίως των γυναικών και απαιτεί εξορθολογισμό.
Φυσικά, η ‘δίκαιη μετάβαση’, δεν αποτελεί μαγική συνταγή. Από τη μία πολιτική μπάντα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως άνευ περιεχομένου σύνθημα, ένα είδος κενού σημαίνοντος ή σημείου διαρραφής που διαμεσολαβεί την είσοδο των κοινωνικά κυρίαρχων αιτημάτων στο χώρο της πολιτικής οικολογίας και επανα-νοηματοδοτεί όλα τα άλλα στοιχεία της τρέχουσας πολιτικής συγκυρίας, από τις έννοιες και τις μεταφορές ως τα αναλυτικά εργαλεία και τις μεθοδολογίες συμπερασμού.
Σε αναζήτηση ακτιβιστών της μετάβασης με κοινωνική προοπτική
Από την αντίθετη μπάντα, ωστόσο, μπορεί να συμβάλει με νέες και παραγωγικές ιδέες και νέες δυνατότητες συμμαχιών που να διευρύνουν την κατανόησή του τί μπορεί σημαίνει ‘μετάβαση με σοσιαλιστική προοπτική’. Για παράδειγμα, ο οικοφεμινισμός με σοσιαλιστικό πρόσημο υποστηρίζει εδώ και καιρό ότι η περιβαλλοντικά καταστροφική και πατριαρχικού τύπου συσσώρευση κεφαλαίου γίνεται δυνατή – εκτός των άλλων – και μέσω της ανισότητας των φύλων στο χώρο της εργασίας, της επιστήμης και της οικονομία, αντάμα με τη συνεχιζόμενη ιδιοποίηση της απλήρωτης γυναικείας εργασίας στο νοικοκυριό, την οικειοποίηση της φύσης και συλλήβδην των κοινωνιών του τρίτου κόσμου.
Κριτικός οικοφεμινισμός
Γενικότερα, οι κοινωνικές και ειδικότερα οι έμφυλες διαδικασίες κοινωνικής αναπαραγωγής έχουν κεντρική σημασία για τη διατήρηση της τρέχουσας τάξης πραγμάτων και αναμένεται να αποτελέσουν βασικά σημεία κοινωνικής τριβής που θα απαιτήσουν απαντήσεις από όλες τις προτάσεις μετάβασης. Έρευνες έδειξαν ότι αν και επίσημα στο χώρο της ‘πράσινης’ οικονομίας των ΗΠΑ, ισχύει η εξίσωση των αμοιβών και η προστασία της εργασίας, αυτό δεν είχε ως μαγικό αποτέλεσμα και την εξαφάνιση των παλιών μορφών γυναικείας εκμετάλλευσης. Οι διακρίσεις λόγω φύλου παραμένουν τόσο σε ότι αφορά την προσβασιμότητα όσο και στις αμοιβές. Άλλες μελέτες δείχνουν ότι η αναδυόμενη βιομηχανία ηλιακής ενέργειας κυριαρχείται από μικρομεσαίους εργολάβους που κατά κανόνα προσλαμβάνουν εργαζόμενους που στερούνται συνδικαλιστικών δικαιωμάτων. Θετική από την άλλη πλευρά είναι η εμπειρία από τη Γαλλία των κίτρινων γιλέκων που δείχνει ότι η επιδίωξη αύξησης των τιμών της βενζίνης και οι επιλογές κατά των δημόσιων συγκοινωνιών οδηγούν σε λαϊκές αναταραχές. Αντίστοιχα οι πολιτικές παραγωγής και διανομής της ηλεκτρικής ενέργειας ανάγκασαν την ακραία νεοφιλελεύθερη κυβέρνηση της ΝΔ σε άτακτη –έστω και μόνο επικοινωνιακή– υποχώρηση μπροστά στη λαϊκή αγανάκτηση.
Κίτρινα γιλέκα
Τα παραδείγματα αποκαλύπτουν ότι για να γίνει πειστική η κάθε εκδοχή ‘δίκαιης μετάβασης’ οφείλει να διαφοροποιηθεί από τις τεχνοκρατικές και οικομοντέρνες προτάσεις και αντίθετα να υπερασπιστεί πρακτικές που διασφαλίζουν ότι οι πολιτικές άνθρακα θα έχουν υποχρεωτικά αναδιανεμητικά αποτελέσματα, όπως είναι η αύξηση των θέσεων υψηλών αποδοχών, γενικότερα, η εγγύηση των πράσινων θέσεων εργασίας, οι απαιτήσεις δημόσιας ιδιοκτησίας των επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας κ.ά.
Οι δρόμοι της μετάβασης
Προδήλως, στο προσκήνιο δεν βρίσκεται μία και μοναδική ‘μετάβαση’ αλλά αστερισμός αλληλοσυμπληρούμενων ‘μεταβάσεων’. Οι ταξικοί αγώνες, οι φυλετικοί αγώνες, οι αγώνες για την εξίσωση των φύλων διεκδικούν κάθε ένας τη δική του ‘μετάβαση’, το ίδιο και οι αγώνες για την τροφική και την περιβαλλοντική δικαιοσύνη. Σήμερα, οι διεκδικήσεις ‘δίκαιης μετάβασης’ αφορούν και τις απαιτήσεις ‘δίκαιης μετάβασης’ στους χώρους της ποινικής δικαιοσύνης, της δημόσιας υγεία, του αστικού και αγροτικού σχεδιασμού των χρήσεων γης κλπ. Κάθε μια από τις ιδιαίτερες μεταβάσεις σηματοδοτεί το δικό της δρόμο προς το κράτος ρυθμιστή, καθώς και την ανακατεύθυνση της οικονομίας υπέρ της τοπικότητας και της αλληλεγγύης. Ωστόσο, όλες μαζί από κοινού εικονογραφούν με ενάργεια το δρόμο για επανάκτηση του κοινωνικού.
Οφείλει πάντως να σημειωθεί ότι σε τούτον το δρόμο δεν θα είναι όλα ρόδινα και χαλαρά. Ορισμένες από τις πράσινες θέσεις εργασίας στην ανακύκλωση και τη διαχείριση απορριμμάτων θα είναι πιθανόν το ίδιο βρώμικες και επικίνδυνες όσο οι ανάλογες (θέσεις) στη γκρίζα οικονομία. Τα εγχειρήματα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας μπορεί να αναζωπυρώσουν τις διαμάχες δημόσιου-ιδιωτικού, αλληλέγγυας-αγοραίας οικονομίας. Ο πράσινος αστικός σχεδιασμός που προωθεί την αναβάθμιση πρώην υποβαθμισμένων περιοχών εις βάρος άλλων (γνωστός και ως πράσινος εξευγενισμός) μπορεί να οδηγήσει σε συγκρούσεις ανάμεσα σε γειτονιές κι συνοικίες. Η οικολογική βιομηχανική ανάπτυξη με βάση συμβατικά οικονομικά μοντέλα μπορεί να δημιουργήσει νέες ροές τοξικών αποβλήτων και μορφές οικολογικά άνισης ανταλλαγής όπου η φροντίδα αφορά μονάχα ορισμένες περιοχές εις βάρος άλλων (αστικός ιστός-κέντρα διαχείρισης αποβλήτων). Πολύμορφες συγκρούσεις μπορεί να αναπτυχθούν όταν οι τεχνοκρατικές προσεγγίσεις των ‘δίκαιων μεταβάσεων’ εφαρμόζονται χωρίς την ελάχιστη λαϊκή συμμετοχή.
Η πολυπλοκότητα των μεταβάσεων
Αυτά τα ζητήματα αναδεικνύουν την τρομακτική πολιτική και κοινωνικο-τεχνική πολυπλοκότητα του εγχειρήματος της μετάβασης και απαιτούν πολιτικές συμμαχιών και πλουραλιστικές δομές εξουσίας. Αν θέλει να είναι ισχυρός ο λόγος της ‘δίκαιης μετάβασης’ οφείλει διαμορφώνει πολιτικές φαντασιώσεις ενός δημοκρατικού, ειρηνικού και οικολογικού μέλλοντος. Να περιγράφει την πολιτιστική και υλική αισθητική του ‘νέου γενναίου κόσμου’, τις ισορροπίες ανάμεσα στην εργασία και τον ελεύθερο χρόνο και, προπάντων, να περιγράφει τη μεθοδολογία εκτέλεσης του project.