Αν αποπειραθούμε να προσδιορίσουμε την θέση της Θεσσαλονίκης (νοώντας το Πολεοδομικό Συγκρότημα της, ΠΣΘ στο εξής), στο ευρωπαϊκό οικιστικό σύστημα, θα την εντοπίσουμε ως μιας μεσαίου μεγέθους πόλης, ένας προσδιορισμός που βασίζεται στο πληθυσμιακό της μέγεθος (~1.000.000 κάτοικοι). Παρόλο που δεν υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία για το παραγόμενο οικονομικό αποτέλεσμα του ΠΣΘ, αυτό διαρκώς τα τελευταία 20 χρόνια μειώνεται, συμπέρασμα που το βασίζουμε στην αποδεδειγμένη συρρίκνωση του περιφερειακού ΑΕΠ. Οι επιδόσεις της πόλης σε περιβαλλοντικά κριτήρια, δεν είναι καλύτερες. Πρωταθλήτρια ευρωπαϊκή πόλη στην ατμοσφαιρική ρύπανση και ιδιαίτερα στα εισπνεόμενα (και θανατηφόρα) σωματίδια PM5[i], κορυφαία αρνητική πρωταθλήτρια στην παρουσία πρασίνου (τ.μ. πράσινων χώρων/κάτοικο[ii]). Ο διαθέσιμος χώρος πρασίνου υπολογίζεται σε 2,8 τ.μ. ανά κάτοικο, γεγονός που κατατάσσει τη Θεσσαλονίκη πολύ χαμηλά σε σχέση με το ελάχιστο όριο των 8,0-10,0 τ.μ. πρασίνου ανά κάτοικο που έχει τεθεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Πηγή: Δήμος Θεσσαλονίκης (2022), Επιχειρησιακό Πρόγραμμα 2020-2023)[iii].
Μέσα σε αυτές τις συνθήκες για την πόλη, στην διάρκεια των επάρατων μνημονίων, γεννήθηκε το πολεοδομικό τερατάκι των Ειδικών Χωρικών (Πολεοδομικών πλέον, με τον Ν.4759/2020) Σχεδίων (ΕΠΣ). Ίσως οι Τροϊκανοί «φίλοι» μας σε συνεργασία με τους εγχώριους συνεργάτες τους, να θεώρησαν ότι τίποτε άλλο δεν αξίζει να «φυτρώσει» σε αυτή την γη παρά μονάχα τουριστικές επενδύσεις, «συνεπώς» οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα δεν θα είναι ούτε ρυπογόνα ούτε επιβαρυντική, άρα δεν θα χρειάζεται ούτε ο πολεοδομικός προγραμματισμός και σχεδιασμός, ούτε ο παραμικρός συντονισμός μεταξύ των εκπεφρασμένων προθέσεων για επενδύσεις και ότι ένα «laisser-faire», είναι ότι αρμόζει σε χώρες στην ημιπεριφέρεια του καπιταλισμού.
Η πόλη και η μοίρα της
Γι’ αυτό και η Θεσσαλονίκη, αφέθηκε στην μοίρα της να είναι η μοναδική ευρωπαϊκή πόλη αυτού του μεγέθους, που δεν έχει ένα επίκαιρο (και σύγχρονο) Ρυθμιστικό Σχέδιο. Υπενθυμίζουμε, ότι η 37ετής ηλικία του ισχύοντος Ρυθμιστικού Σχεδίου (Ν.1561/1985), πλησιάζει τον μέσο όρο του μόνιμου πληθυσμού της περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας (41,7 έτη, απογραφή πληθυσμού 2011).
Στα μόλις δύο (2) χρόνια από την εφαρμογή του νόμου 4759/2020, οι τοπικές ηγεσίες στην Θεσσαλονίκη (με την επικουρία, «φίλιων» μελετητών), επέλεξαν όχι απλά να αξιοποιήσουν το νέο και αδοκίμαστο εργαλείο των ΕΠΣ, αλλά επέλεξαν να το εφαρμόσουν σωρηδόν, με αποτέλεσμα, το ΠΣΘ να μετράει σήμερα (Μάϊος 2022), πλέον των 11 -ασυντόνιστων και ατάκτως ερριμμένων- ΕΠΣ, τα οποία είτε βρίσκονται σε φάση εκπόνησης ή διαβούλευσης, είτε φέρουν την επιβράβευση του να έχουν θεσμοθετηθεί ως Προεδρικά Διατάγματα.
Η εικόνα που συσσωρεύει η παράθεσή τους, στο σώμα του ΠΣΘ, είναι η ακόλουθη. Τα ΕΠΣ παρουσιάζονται με φορά από ΒΔ προς ΝΑ:
| ΕΠΣ παράκτιας ζώνης δημοτικής ενότητας Μενεμένης |
| ΕΠΣ πρώην στρατοπέδου Μεγάλου Αλεξάνδρου |
| ΕΠΣ πρώην στρατοπέδου Παύλου Μελά[1] |
| ΕΠΣ Εκθεσιακού Κέντρου (ΔΕΘ)[1] |
| ΕΠΣ γηπέδου «ΠΑΕ ΠΑΟΚ – ΑΣ ΠΑΟΚ» |
| ΕΠΣ νέου γηπέδου «ΆΡΗ» |
| ΕΠΣ στρατοπέδου Κόδρα |
| ΕΠΣ «East Plaza»[1] |
| ΕΠΣ Κεραμείων Αλλατίνη |
| ΕΠΣ Τεχνολογικού πάρκου Thessintec και το |
| ΕΠΣ παραλιακού μετώπου, που «τρέχει» επί του παράκτιου ορίου του ΠΣΘ των 40 χλμ. |
Ερωτήματα για την σωρευτική αρνητική περιβαλλοντική επίδραση των εκπονούμενων ΕΠΣ στη Θεσσαλονίκη.
Τα ανωτέρω καταγραφέντα ΕΠΣ δεν είναι τα μόνα. Πρόκειται για άνω των 10 επενδυτικών πρωτοβουλιών, που αναπτύσσονται είτε σε δημόσιο χώρο, είτε σε ιδιόκτητα οικόπεδα. Αφορούν:
Το γήπεδο του ΠΑΟΚ
Με αυτά που έχουν συσσωρευτεί έως τώρα, όσο και με όσα πρόκειται να σχηματοποιηθούν σε ορατό χρόνο, διαμορφώνεται το ερώτημα, αν υπάρχει κάποιος θεσμός της συντεταγμένης πολιτείας, ο οποίος έχει την αρμοδιότητα, όσο και την ικανότητα (κυρίως) να συντονίσει και στην χειρότερη περίπτωση να εξισορροπήσει αυτές τις επενδυτικές πρωτοβουλίες και τις όποιες θετικές και αρνητικές τους επιπτώσεις. Ποιος είναι αυτός ο φορέας που θα επιληφθεί να αποφασίσει και να επιλύσει τις ολοφάνερες συγκρούσεις χρήσεων γης, τις ασυμβατότητες των επενδυτικών επιλογών, την βέλτιστη αξιοποίηση του αστικού χώρου. Ποιος είναι ο οργανισμός εκείνος ο οποίος με βάσει τις διαφαινόμενες προοπτικές ανάπτυξης (ή υποβάθμισης, λόγω των συγκρούσεων χρήσεων γης), θα διαμορφώσει ένα μεσοπρόθεσμο μοντέλο ανάπτυξης για την Θεσσαλονίκη, ώστε οι δημόσιες επενδύσεις σε συνδυασμό με την προτεραιοποίηση και την κινητροδότηση των ιδιωτικών επενδύσεων, θα βελτιστοποιήσει την χρήση της αστικής και περιαστικής γης.
| Ένα project πολυχρηστικού εκθεσιακού – συνεδριακού κέντρου (ΔΕΘ) |
| Δύο project ποδοσφαιρικών γηπέδων (ΠΑΟΚ, ΑΡΗΣ) |
| Ένα project τεχνολογικού πάρκου (Thess Intec) |
| Τρία project σε ανοιχτές εκτάσεις / μητροπολιτικά πάρκα αναψυχής – πολιτισμού (Κόδρα, Π. Μελά, Μεγ. Αλεξάνδρου) |
| Δύο project με εμπορικές – οικιστικές χρήσεις (Κεραμεία Αλλατίνη, East Plaza) |
| Δύο projects σε παραλιακά μέτωπα |
Η δολοφονική κατάργηση του Οργανισμού Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης (που παρά τις όποιες καταγεγραμμένες αδυναμίες του, παρήγαγε έργο), όσο και η δολιότερη μη ψήφιση ενός νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου το 2011, καθιστούν τώρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε αναγκαία την ανασυγκρότηση του ΟΡΘΕ και την θέσπιση ενός νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου.
Οι καιροί ου μενετοί
Σε μια εποχή όπου: οι πόλεις και τα μητροπολιτικά συγκροτήματα αποτελούν τους κινητήρες της ανάπτυξης, το φαινόμενο της αστικοποίησης συνεχίζεται με ηπιότερους ρυθμούς στις ανεπτυγμένες οικονομίες και ραγδαίους ρυθμούς στον αναπτυσσόμενο κόσμο, η κλιματική κρίση εντείνεται με τις συνέπειες της να είναι δυσμενέστερες στις πόλεις, με απρόβλεπτα γεγονότα όπως οι χρηματοοικονομικές κρίσεις και οι πανδημίες, να ξεσπούν με οξύτερο τρόπο στις πόλεις, οι πληθυσμοί μετακινούνται με ταχύτητα και για πολλούς διαφορετικούς λόγους, οι πόλεις καλούνται να αποδειχθούν τα κατάλληλα εκείνα περιβάλλοντα για διαβίωση και εργασία.
Όψεις βιοφιλικής πόλης
Για την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων, νέες καινοτόμες προσεγγίσεις έχουν διαμορφωθεί και δοκιμάζονται στο πεδίο του πολεοδομικού σχεδιασμού: Αστική ανθεκτικότητα, «Λύσεις-βασισμένες-στην-φύση» και «επαναγριοποίηση» των πόλεων, πράσινες υποδομές, βιοφιλικές πόλεις, έξυπνες πόλεις, βιώσιμη κινητικότητα, «πόλη των 15 λεπτών», εγγύς παραγωγή της τροφής, πολυεπίπεδη αστική διακυβέρνηση κτλ. Πρόκειται για μια Άνοιξη ιδεών και εφαρμογών στο πεδίο του προγραμματισμού των πόλεων.
Όμως η ζοφερή πραγματικότητα της εφόδου των ΕΠΣ, στην Θεσσαλονίκη, δεν μας επιτρέπει να αισιοδοξούμε για το μέλλον της. Καμμία από τις προσεγγίσεις αυτές δεν θεωρήθηκαν απαραίτητες/αξιόλογες, ώστε να ενσωματωθούν στα διατυπωθέντα ΕΠΣ και πολύ δε περισσότερο να χρησιμεύσουν ως κριτήρια κατά τον -εντελώς προσχηματικό- περιβαλλοντικό έλεγχο στις Στρατηγικές Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΣΜΠΕ), που τα συνοδεύουν. Μια λυσσασμένη, εμμονική, παλιομοδίτικη λατρεία του τσιμέντου και της ανοικοδόμησης, αναδύεται παράλληλα με μια σήπουσα οσμή διαπλοκής και κατασκευαζόμενων σκανδάλων. Μόνο θλίψη, ζόφο και απογοήτευση, κομίζουν τα 11 πρώτα ΕΠΣ, που θα διαμορφώσουν τους όρους (υπ)ανάπτυξης στο ορατό -αλλά θολό- μέλλον της Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη 20/5/2022
Στράτος Μάνος
Πολεοδόμος – Χωροτάκτης
[i] «…συστηματικές υπερβάσεις στον οικισμό Θεσσαλονίκης για δεκατέσσερα έτη 2005-2019 (για όλα τα έτη με εξαίρεση το 2013)». Ποιότητα του αέρα: η Επιτροπή αποφασίζει να παραπέμψει την ΕΛΛΑΔΑ στο Δικαστήριο της ΕΕ σχετικά με την κακή ποιότητα του αέρα
[ii] Βλέπε: (α) «Παρατηρητήριο Χωροθέτησης Αστικού Πρασίνου Δ. Θεσσαλονίκης», (β) ΟΡΘΕ (2006) «Στρατηγικό και Επιχειρησιακό Σχέδιο για το πράσινο στη Θεσσαλονίκη» και (γ) Παπαμίχος. Ν., Τζημοπούλου Μ. κ.ά. (2005), «Σχεδιασμός για την αναβάθμιση και αύξηση του πράσινου στη Θεσσαλονίκη»
[iii] Ηλιάδης Ν. «Θεσσαλονίκη, μια πόλη με ελάχιστο πράσινο – Πως κατανέμεται ανά περιοχή», https://www.voria.gr/article/thessaloniki-i-poli-me-to-elachisto-prasino—pos-katanemete-ana-periochi?fbclid=IwAR3ExUsF7pE-LVgy8UTzrALHwONUehflYGed9yEt_S0f4OJ1tN-OzNS9-Xg, πρόσβαση 21/5/2022.
[iii] «…συστηματικές υπερβάσεις στον οικισμό Θεσσαλονίκης για δεκατέσσερα έτη 2005-2019 (για όλα τα έτη με εξαίρεση το 2013)». Ποιότητα του αέρα: η Επιτροπή αποφασίζει να παραπέμψει την ΕΛΛΑΔΑ στο Δικαστήριο της ΕΕ σχετικά με την κακή ποιότητα του αέρα
[iii] Βλέπε: (α) «Παρατηρητήριο Χωροθέτησης Αστικού Πρασίνου Δ. Θεσσαλονίκης», (β) ΟΡΘΕ (2006) «Στρατηγικό και Επιχειρησιακό Σχέδιο για το πράσινο στη Θεσσαλονίκη» και (γ) Παπαμίχος. Ν., Τζημοπούλου Μ. κ.ά. (2005), «Σχεδιασμός για την αναβάθμιση και αύξηση του πράσινου στη Θεσσαλονίκη»
[iii] Ηλιάδης Ν. «Θεσσαλονίκη, μια πόλη με ελάχιστο πράσινο – Πως κατανέμεται ανά περιοχή», https://www.voria.gr/article/thessaloniki-i-poli-me-to-elachisto-prasino—pos-katanemete-ana-periochi?fbclid=IwAR3ExUsF7pE-LVgy8UTzrALHwONUehflYGed9yEt_S0f4OJ1tN-OzNS9-Xg, πρόσβαση 21/5/2022.
[iii] ΠΔ ΕΠΣ Π. Μελά: ΦΕΚ 560Δ 26/08/2021
[iii] ΠΔ ΕΠΣ ΔΕΘ: ΦΕΚ 406Δ 9/7/2021
[iii] ΠΔ ΕΠΣ EAST PLAZA: ΦΕΚ 520Δ 10/8/2021