Το ρέμα στα δυτικά τείχη
Το νερό έχει παίξει σημαντιό ρόλο στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας της πόλης της Θεσσαλονίκης στο πέρασμα του χρόνου, από την επιλογή της τοποθεσίας για την ίδρυση της πόλης από τον Κάσσανδρο έως την αναγκαιότητα διαχείρισης των χειμάρρων και των βαλτωδών εκτάσεων κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου πολέμου λόγω της εξάπλωσης της ελονοσίας.
Η ιστορία του νερού της πόλης διαπλέκεται με την συνεχή μετακίνηση πληθυσμιακών ομάδων. Άλλοτε με την προσωρινή εγκατάσταση Γάλλων, Άγγλων, Σέρβων, Ρώσων και Ιταλών στρατιωτών κατά τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο.
Άλλοτε με τη μόνιμη εγκατάσταση προσφυγικών πληθυσμών κατά τη Μικρασιατική καταστροφή. Και άλλοτε με τη διασύνδεση της με ειδεχθείς πράξεις όπως η θανάτωση αντιστασιακών κατά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο, τα πτώματα των οποίων πετούσαν μέσα στους χείμαρρους1. Η ιστορία του νερού έχει αποτυπωθεί στις σηματοδοτήσεις περιοχών και μαγαζιών, και στις αφηγήσεις των παλαιότερων.
Το ρέμα της Υφανετ
Χείμαρροι, και ποτάμια ξεκινούσαν από τον Χορτιάτη με το λιώσιμο των πάγων και διέσχιζαν την πόλη ακολουθώντας ένα πλέγμα μαιανδρισμών πριν καταλήξουν στη θάλασσα1. Ένας τέτοιος χείμαρρος ήταν αυτός της Ευαγγελίστριας που διέσχιζε τον χώρο του πανεπιστημίου της πόλης, ανάμεσα στη σημερινή βιβλιοθήκη και την πλατεία χημείου. Εκεί που βρισκόταν το εβραϊκό νεκροταφείο πριν ακόμη από την εγκατάσταση της Φιλοσοφικής Σχολής το 1926. Ο χείμαρρος συνέχιζε την πορεία του μέσα από την σημερινή ΔΕΘ. Στην κοίτη αυτού του χείμαρρου κτίστηκε αργότερα το Πολυτεχνείο, στα υπόγεια του οποίου συχνά αναβλύζει νερό. Το ίδιο συμβαίνει και στα υπόγεια ουκ ολίγων πολυκατοικιών που κτίστηκαν πάνω σε μπαζωμένους χειμάρρους.
Το ρέμα της Δόξας
Η αύξηση του πληθυσμού της πόλης, η αναγκαιότητα δημιουργίας νέων κατοικιών και δημοσίων κτιρίων και η μετεγκατάσταση των πυρόπληκτων μετά τη φωτιά του 1917, άλλαξε τη ρυμοτομία της πόλης υπό την καθοδήγηση του Γάλλου αρχιτέχτονα Ερνέστ Εμπάρ.
Ρέμα δενδροπόταμου
Στο πλαίσιο του νέου ρυμοτομικού σχεδίου μπαζώθηκε μεγάλο τμήμα των υδάτινων ροών, όπως του Δενδροπόταμου που από πάνω του περνάει ο κεντρικός δρόμος, ενώ αλλού έγινε διευθέτηση της κοίτης τους με συρμάτινες κατασκευές.
Η πέτρινη καμάρα
Σημερινά απομεινάρια αυτών των χειμάρρων καλύπτονται από ψήγματα υδροχαρούς βλάστησης. Σε άλλες περιπτώσεις έχουν διασωθεί μικρά τμήματα χειμάρρων όπως αυτό του Ντεπό ή μεγαλύτερα όπως το ελαιόρεμα. Εκεί στέκει και μια τοξωτή γέφυρα από την παλιοχριστιανική περίοδο.
Παρά το Καυτατζόγλειο
Από την εποχή του 1960 και μετά οι πόλεις της Ελλάδος γνώρισαν βίαιη αστικοποίηση όπου κάθε κομμάτι γης έπρεπε να ‘αξιοποιηθεί‘ για την μετεγκατάσταση των κατοίκων της υπαίθρου. Τα παρατράγουδα της αστικοποίησης: αφενός η πίεση από την πλευρά της επίσημης πολιτείας για εξεύρεση χώρων εγκατάστασης των νέων κατοίκων και αφετέρου η εξοικείωση των μεγάλου μέρους των μετακινούμενων πληθυσμών με την ισιάδα του Μακεδονίτικου αγροτικού τοπίου, αφαίρεσαν κάθε δυνατότητα εκτίμησης της αξίας των υδάτινων ροών.
Μπαζωμένα ρέματα
Αυτές αντιμετωπίστηκαν αποκλειστικά ως τροχοπέδη στην ανάπτυξη. Εκείνη την εποχή άλλωστε έννοιες όπως η βιοποικιλότητα και η κλιματική αλλαγή, η ενίσχυση της ανθεκτικότητας των πόλεων απέναντι στις φυσικές καταστροφές, η βιώσιμη ανάπτυξη και η Μετάβαση στην Πράσινη Ανάπτυξη ( δεν υπήρχαν στο λεξιλόγιο).
Ρέματα και ανοιχτοί χώροι
Εντούτοις το νερό και η ύπαρξη υδάτινων ροών μέσα στο αστικό τοπίο συνδέεται με τουλάχιστον τέσσερεις από τους 17 στόχους που έθεσαν το 2015 οι παγκόσμιοι ηγέτες για την Βιώσιμη Ανάπτυξη. Η ατζέντα θέσπισε μια σειρά από στόχους που αποβλέπουν στον τερματισμό της φτώχειας, την προστασία του πλανήτη, την εξασφάλιση της προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την εγγύηση ευημερίας για όλους, μέσα από διαδικασίες κοινωνικής δικαιοσύνης και δημοκρατικής διακυβέρνησης και πάντα με στόχο την προστασία του περιβάλλοντος.
Παρυδάτια βλάστηση
Α. Ο πρώτος στόχος αφορά βιώσιμες πόλεις και κοινότητες (sustainable cities and communities) και περιλαμβάνει επένδυση σε δημόσιες μεταφορές, δημιουργία κοινόχρηστων πράσινων χώρων ̶ ανάμεσά τους τα ρέματα και οι χείμαρροι ̶ βελτίωση του αστικού σχεδιασμού με τρόπο συμμετοχικό και συμπεριληπτικό.
Τίρανα: Το ποτάμι Λάνα
Β. Ο δεύτερος στόχος αναφέρεται στην ποιότητα ζωής στη χέρσο (life on land). Αναφέρει τα δάση ̶ ανάμεσά τους τα περιαστικά ̶ που καταλαμβάνουν το 30% της επιφάνειας της γης, αποτελούν ενδιαίτημα για χιλιάδες είδη, και σημαντικό πόρο καθαρού νερού και αέρα, ενώ έχουν σημαντική συνεισφορά στην αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Κάθε χρόνο 13 εκατ. εκτάρια δασών χάνονται. Ενώ το 15% της γης προστατεύεται η βιοποικιλότητα απειλείται. Περίπου 7000 φυτά και ζώα πουλιούνται και αγοράζονται σε παράνομες αγορές. Η απώλεια ενδιαιτημάτων και βιοποικιλότητας απειλεί την παραγωγή τροφής, την ασφαλή παροχή νερού και περιορίζει τη δυνατότητα των συστημάτων ̶ ανάμεσά τους τα αστικά ρέματα, να αντιμετωπίσουν την κλιματική κρίση.
Νέα Υόρκη
Γ. Ο τρίτος στόχος συνδέει το καθαρό νερό με την υγιεινή (clean water and sanitation). Αναφέρεται στη σπανιότητα του νερού που επηρεάζει το 40% των ανθρώπων στη γη, με την πρόβλεψη ότι στον καιρό της κλιματικής κρίσης το ποσοστό θα αυξηθεί με την αύξηση της θερμοκρασίας. Όλο και περισσότερες χώρες αντιμετωπίζουν προβλήματα με το διαθέσιμο νερό, καθώς ολόκληρες περιοχές υποβαθμίζονται και ερημοποιούνται. Η πρόβλεψη είναι πως έως το 2050 ένας στους 4 ανθρώπους θα υποφέρει από έλλειψη νερού.
Τελ Αβίβ: Πάρκο Γιαρκόν
Η προστασία και η αποκατάσταση των υδάτινων ενδιαιτημάτων και η διαχείριση των αστικών υδάτων κρίνεται περισσότερο από αναγκαία.
Πάνω: Κόρινθος, Κάτω: Αθήνα
Δ. Δράσεις για το κλίμα (climate action). Διαπιστώνει η ατζέντα 2030 ότι οι συνέπειες της κλιματικής κρίσης είναι πλέον εμφανή σε κάθε χώρα. Η Ελλάδα εμφανίζεται περισσότερο εκτεθειμένη από τις άλλες μεσογειακές χώρες. Η ετήσια δαπάνη για την αντιμετώπιση των απωλειών λόγω της κλιματικής κρίσης υπολογίζεται σε χιλιάδες εκατομμύρια δολάρια. Σε αυτό δεν υπολογίζονται οι γεωφυσικές καταστροφές που κατά 91% συνδέονται με την κλιματική κρίση. Την περίοδο 1998-2017 οι γεωφυσικές καταστροφές έχουν θανατώσει 1.3 εκ. ανθρώπους και έχουν πλήξει άλλα 3 εκ. ανθρώπους. Για την αντιμετώπισή της τέθηκε ως στόχος η μέση ετήσια θερμοκρασία αέρα να μην ανέβει πάνω από 1.5 oC σε σχέση με την θερμοκρασία στην προβιομηχανική εποχή. Οι διαχείριση των αστικών υδάτινων ροών αποτελεί προτεραιότητα σε ότι αφορά τη ρύθμιση του αστικού μικροκλίματος.
- Γ. Μπλιώνης, Μ.Τρεμόπουλος 2022. Η Θεσσαλονίκη τω Νερών. Αντιγόνη, Θεσσαλονίκη, Β’ έκδοση