Το διαστημόπλοιο Γη
Κάποια χρόνια πριν, σε ερωτηματολόγια που διακινούσαν σε ευρύτερο κοινό φοιτητές του Τμήματος Βιολογίας με είχαν εκπλήξει πολλές από τις απαντήσεις που περιέγραφαν το τί είναι οικολογία. Πράγματι, η αντίληψη της φύσης ως ένα όλον αλληλεπιδράσεων που συμπεριλαμβάνει τον άνθρωπο και τις δραστηριότητές του, η γνώση του χαρακτηριστικού τσιτάτου “σκέψου ολιστικά, πράξε τοπικά”, η ιδέα της Γαία ως μηχανισμού ανάδρασης, ότι δηλαδή ο πλανήτης έχει τη δυνατότητα να επιδιορθώνει μικρής κλίμακας βλάβες και να εκδικείται για μεγάλης κλίμακας καταστροφές και ακόμα, η μεταφορά του πλανήτη Γη ως διαστημόπλοιου, με τους κατοίκους/επιβάτες να έχουν κοινή μοίρα, σκιαγραφούν ένα είδος υπερ-οργανισμού που έχει πολλές ομοιότητες με το σύμπαν που περιέγραφε ο Γερμανικός και γενικότερα ο Ευρωπαϊκός φιλοσοφικός ρομαντισμός.
Ολιστική Οικολογία
Αυτή η ολιστικού τύπου οργανισμική σύλληψη, υποστηρίχθηκε σθεναρά από τους οικολόγους ως υπέρβαση του διαχωρισμού από τη μια μεριά ο άνθρωπος και από την άλλη η φύση. Τα δύο βασικά γνωρίσματα αυτής της αντίληψης είναι α) η ανάδυση, ότι δηλαδή η υλική φύση συνιστά οργανική ολότητα που αναδύεται από τη συνάρθρωση των επιμέρους και β) ότι στη φύση ανήκει η κάθε ζωντανή ύπαρξη, του ανθρώπου συμπεριλαμβανόμενου (καθολικότητα). Γενικότερα, η ρομαντική φυσική φιλοσοφία σε συνδυασμό με στοιχεία καντιανού ιδεαλισμού και πλατωνισμού επιχείρησε να ενοποιήσει τους διαχωρισμούς ιδεαλισμός-υλισμός, πνεύμα-ύλη, άνθρωπος-φύση και υποστήριξε ότι πίσω από τη φαινομενική ποικιλομορφία που εμφανίζει η υλική πραγματικότητας κρύβεται μια βαθιά κρυμμένη ενότητα, κάτι ιδεώδες μια αρχετυπική ιδέα. Περιγράφει τη φύση ως natura naturans, δηλαδή ως φύση που δρά και παράγει φαινόμενα καθόσον αντιλαμβάνεται την ύλη ως ζωτική δύναμη (vis viva, ένα είδος κινητικής ενέργειας). Το κάθε τι, ένα απλό πέτρωμα καθώς και ένας οργανισμός μέγιστης πολυπλοκότητας, όπως ο άνθρωπος, είναι μέρη της φύσης και απλά συνιστούν διαφορετικά επίπεδα πολυπλοκότητας μέσα από τα οποία εκφράζεται η ενιαία ζωτική δύναμη. Σύμφωνα με την ιδέα της natura naturans λοιπόν, η φύση λειτουργεί ως αυτό-οργανούμενος οργανισμός και δημιουργεί όλα εκείνα που παλιότερα αποδίδονταν στον δημιουργικό, θεϊκό Λόγο.
Επιστημονικός οικολογικός ρομαντισμός
Στο πλαίσιο ενός αναπτυσσόμενου περιβαλλοντισμού, αυτές οι απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στον δυτικό κόσμο, εκφράστηκαν κατά κύριο λόγο μέσα από την έννοια του οικοσυστήματος και αποτέλεσαν το σκληρό πυρήνα του “επιστημονικού οικολογικού ρομαντισμού”. Μάλιστα η ολιστική Οικολογία προβλήθηκε ως το επιστημονικό αντιπαράδειγμα στο “μηχανιστικό-αναγωγικό” καρτεσιανό παράδειγμα που κυριάρχησε και εξακολουθεί να βρίσκει απήχηση ως σήμερα. Επιπρόσθετα, στη αρχική του φάση ο οικολογικός ρομαντισμός βρέθηκε σε ανοιχτό μέτωπο και με τον φυσικαλισμό, δηλαδή την ιδέα ότι το κάθε τι ̶ μαζί και όλα τα ανθρώπινα (συναισθήματα, ενοράσεις, αισθητικές επιλογές και μύρια όσα άλλα) ̶ έχει μια φυσική βάση και, κυρίως, ότι μπορεί να περιγραφεί με βάση τους νόμους της επιστήμης της φυσικής. Όπως όμως θα δούμε, σε επόμενη φάση υποτάχθηκε πλήρως. Τα βασικό επιχείρημα της ρομαντικής φιλοσοφίας απέναντι στον φυσικαλισμό ήταν ότι α) ο οργανισμός έχει τόσο πολύπλοκη δομή που είναι αδύνατον να έχει προκύψει αποκλειστικά από μηχανικά αίτια και β) κανένας οργανισμός δεν μπορεί να οριστεί με αναφορά μόνο στις εξωτερικές αιτίες (θερμοκρασίες, υγρασίες, φως κλπ) καθόσον ο κάθε οργανισμός μπορεί να παράγει τον εαυτό του (εσωτερικές αιτίες) σύμφωνα με συγκεκριμένους στόχους όπως η μετάλλαξη με στόχο τη διαιώνιση. Κάπως έτσι διαμορφώθηκε το δόγμα του “όλον” και αναδείχθηκε στην κύρια οργανωτική αρχή, τουλάχιστον σε αυτόν τον πλανήτη.
Το οικολογικό “όλον” ως κυβερνητική μηχανή
Στο πεδίο της οικολογίας το δόγμα του όλον αποδίδεται με τον όρο “global”. Ακόμη, και σε αντίθεση με τον ρομαντισμό που ισχυρίζεται ότι η συναίσθηση και η πνευματικότητα συλλαμβάνουν την πραγματικότητα καλύτερα από την επιστήμη, ο επιστημονικός ρομαντισμός απορρίπτει το μυστικισμό. Διακηρύσσει ότι διαθέτει επιστημονική μέθοδο ικανή να καταστήσει το global σαφές που συνοψίζεται στη φράση “κοιτάζω ψηλά προς το global ώστε να αντιληφθώ το τί συμβαίνει κάτω (στην υλική πραγματικότητα)”. Στην πράξη ωστόσο ούτε βασικοί θεμελιωτές των οργανισμικών απόψεων, όπως ο Clements, ο H. Odum, ο Simberlov κ.ά. κατάφεραν να αποφύγουν μια σκιά μυστικισμού, καθόσον χωρίς να δίνουν καμιά εξήγηση για τα πώς και τα γιατί ξεκινούν την ανάλυσή τους με την παραδοχή ότι η ιδέα του όλον προϋποθέτει την ύπαρξη ενός σχεδίου, μιας ουσίας, ενός κάτι αιώνιου τέλος πάντων.
Lewontin Levins
Οι μαρξιστές βιολόγοι Lewontin και Levins εξηγούν ότι οι οικολόγοι του “όλον” υποθέτουν χωρίς να εξηγούν ότι οι ολιστικές δομές διαθέτουν τις δικές τους αιτιακές δυνάμεις και έτσι μπορούν να επηρεάζουν τη συμπεριφορά των συστατικών τους, εντέλει να οργανώνουν σταθερές και ανθεκτικές οικολογικές διαμορφώσεις. Προκειμένου να δοθεί υλική υπόσταση σε αυτό το ‘ουσιώδες αιώνιο κάτι τις’ επιστρατεύτηκαν αρχές και νόμοι της φυσικής και οργανώθηκε μια πολύπλοκη τυπολογία, που περιελάμβανε, ιδεατές κατασκευές, καθαρά μαθηματικά μοντέλα, αριθμητικές προσομοιώσεις και στατιστικά εργαλεία. Ο H. Odum, για παράδειγμα, υιοθέτησε τη μεταφορά της κυβερνητικής μηχανής και περιέγραψε το οικοσύστημα ως έναν πελώριο κυβερνητικό μηχανισμό που λειτουργεί στη βάση των αρχών της θερμοδυναμικής. Πρόκειται για ανοιχτό μηχανισμό μεταφοράς ενέργειας από τον ήλιο προς τους παραγωγούς και από κει προς τους καταναλωτές διαφόρων τάξεων, με τελικό παραλήπτη τον άνθρωπο. Ένα μέρος της ενέργεια χάνεται κατά τη μεταφορά και ένα άλλο, μικρότερο, επιστρέφει στο σύστημα μέσω της αποικοδόμησης των υλικών.
Ο κύκλος του Kuhn
Το τελικό αποτέλεσμα όλων αυτών των προσπαθειών υπήρξε χαρακτηρισμός ως ανώριμου ενός πεδίου της επιστήμης και εντέλει η υποταγή της οικολογίας στο κυρίαρχο αναγωγικό μοντέλο των νευτώνιας φυσικής, που ο θετικισμός της σχολής της Βιέννης με προεξάρχοντα τον Rudolf Carnap είχαν αναγορεύσει ως το τυπικό, ώριμο επιστημονικό παράδειγμα. Έτσι, η επιστήμη της οικολογίας αποκόπηκε από τη Δαρβινική παράδοση οπότε και βασικές της μεταφορές, όπως το οικοσύστημα και η βιοποικιλότητα έχασαν τη θεμελίωσή τους στο πλαίσιο του Δαρβινικού κοσμοειδώλου. Δυστυχώς το πεδίο της οικολογίας δεν ήταν η εξαίρεση, αντίστοιχα φαινόμενα εμφάνισαν και άλλα πεδία, όπως η βιοχημεία.
Μοριακή Οικολογία
Στις αρχές τούτου του αιώνα, η βιολογία γνωρίζει την επιστημονική της έκρηξη, όπως στις αρχές του προηγούμενου η φυσική. Στη νέα αυτή φάση, οι δύο βασικοί πόλοι της νεοδαρβινικής σύνθεσης, η τυχαιότητα που επάγει την ποκιλομορφία και ο ντετερμινισμός που διασφαλίζει τη συνέχεια στην εξελικτική διαδικασία, αποτελούν θεμέλιους λίθους και της ανερχόμενης μοριακής οικολογίας και έρχονται να επαναθεμελιώσουν τουλάχιστον την οικολογία στο στέρεο έδαφος της δαρβινικής επιστημολογίας και της ιστορικοερμηνευτικής επιστημονικής μεθοδολογίας, όπου τα φαινόμενα εξηγούνται στη βάση της εξελικτικής ιστορίας των οργανισμών και όχι στη βάση αξιωμάτων και νόμων.
Το δένδρο της ζωής
Αν προκύπτει ένα δίδαγμα από όλη των παραπάνω εξιστόρηση είναι ότι πράγματι η οικολογία μαζί με άλλα πεδία της επιστήμης της βιολογίας εμφάνισαν γνωρίσματα ανωριμότητας όταν επιχείρησαν ερμηνείες με βάση το τυπολόγιο της φυσικής που περιλαμβάνει νόμους, αρχές και αξιώματα. Σήμερα, τουλάχιστον η οικολογία δείχνει σημάδια ωρίμανσης και ξαναβρίσκει το δρόμο της στην κοίτη της νεοδαρβινικής επιστημολογίας. Εντέλει, στο χώρο των φυσικών επιστημών συνυπάρχουν ισότιμα πια δύο επιστημολογίες, από τη μια εκείνη της φυσικής όπου κυριαρχούν τα αξιώματα, οι νόμοι, και τα μαθηματικά μοντέλα και από την άλλη εκείνη της βιολογίας όπου κυριαρχεί το εξελικτικό κοσμοείδωλο, οι συμβιβασμοί ανάμεσα στην τυχαιότητα που παρέχει την απαραίτητη εξελικτική ευελιξία και τον ντετερμινισμό που παρέχει την αναγκαία σταθερότητα στο δένδρο της εξέλιξης. Έτσι, η ερμηνεία του βιολογικού φαινομένου παράγεται υποχρεωτικά στη βάση του εξελικτικού ιστορικού των οργανισμών με εργαλεία τα θεωρητικά μοντέλα, τις αριθμητικές προσομοιώσεις και τις στατιστικές μεθοδολογίες. Πρόκειται για μια διαλεκτική μέθοδο που πέρα από τον ολισμό ή τον αναγωγισμό εμπλέκει ένα αέναο πηγαινέλα από τη θεωρία (το γενικό) στον κόσμο της στατιστικής (το μερικό) μέσω των αριθμητικών προσομοιώσεων και πάλι πίσω.
* Βασικές ιδέες αυτής της ανάρτησης οφείλονται σε δοκίμιο των Δ. Σχίζα και Γ. Στάμου