Η ατέρμονη κυκλικότητα νεοφιλελεύθερης ανάπτυξης, κοινωνικών ανισοτήτων και κλιματικής κρίσης
Ο πρώτος κύκλος δράσεων στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας έκλεισε τον Δεκέμβριο 2023 .Το βασικό συμπέρασμα στο οποίο συγκλίνουν αρκετές κοινοβουλευτικές ομάδες που καλύπτουν σχεδόν όλο το πολιτικό φάσμα είναι ότι όχι μόνο δεν επιτεύχθηκε η επιθυμητή μείωση των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων, αλλά αντίθετα αυτές διευρύνθηκαν. Η κριτική ανάλυση των πεπραγμένων στη διάρκεια του πρώτου κύκλου απέδειξε ότι το μίγμα που υποστήριξε τις πράσινες πολιτικές εμπεριείχε πολλές μη ρεαλιστικές ιδέες και άλλες τόσες αυταπάτες. Έτσι, πολλές από τις δράσεις υπέρ της πράσινης συμφωνίας υπήρξαν ατελέσφορες. Για παράδειγμα, ο στόχος διατήρησης του τρέχοντος ρυθμού οικονομικής ανάπτυξης και η παράλληλη επίτευξη περιβαλλοντικής βιωσιμότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης αποδείχθηκε απλή ψευδαίσθηση.
Τα τρακτέρ στους δρόμους: η αναποτελεσματικότητα των επιδιορθωτικών παρεμβάσεων
Αλλά και η ιδέα ότι η εφαρμογή κοινωνικών πολιτικών στη προοπτική της ‘δίκαιης μετάβασης’ δεν απαιτεί ιδιαίτερες κοινωνικές επενδύσεις και ισχυρή οικονομική υποστήριξη αποδείχθηκε το ίδιο ατελέσφορη. Όπως απέδειξε και η εισβολή των τρακτέρ στις Βρυξέλλες, παρεμβάσεις σχεδιασμένες με βάση μια επιδιορθωτική λογική, όπως αυτές που αφορούσαν τη χρήση χημικών στις αγροτικές καλλιέργειες, δεν λειτούργησαν αντισταθμιστικά έναντι των αρνητικών επιπτώσεων από την αναγκαία αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου στην προοπτική της πράσινης μετάβασης. Αντίθετα, αυτές λειτούργησαν ενισχυτικά υπέρ των κοινωνικών ανισότητων τόσο εντός της ΕΕ όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Και ακόμα, ο σχεδιασμός πολιτικών για τον τριτογενή τομέα και γενικότερα τη μεταποίηση εκφυλίστηκε σε απλές διορθωτικές νομοθετικές ρυθμίσεις, αμφισβήτησε εγκαθιδρυμένες εργασιακές σχέσεις και επικέντρωσε ζηλότυπα στην αυταπάτη ότι η μάχη για την ανταγωνιστικότητα των προϊόντων δίνεται αποκλειστικά στο επίπεδο του κόστους. Η εφαρμογή αυτών των πολιτικών δεν επέτρεψε εισροές στον κοινό κορβανά από δραστηριότητες κοινωνικές και περιβαλλοντικές. Και το χειρότερο, δεν προωθήθηκε η δημιουργία ποιοτικών θέσεων εργασίας και δίκαιων εργασιακών συνθηκών στη βάση των συλλογικών διαπραγματεύσεων.
Έτσι στη διάρκεια του νέου κύκλου που άνοιξε τη φετινή χρονιά η σχετική ρητορική υποστήριξε ότι, με στόχο τη μείωση των ανισοτήτων και την προώθηση της υπόθεσης της δίκαιης μετάβασης θα επιδιωχθεί συστηματικά η εφαρμογή πολιτικών που συνδυάζουν την κοινωνική ανάπτυξη και την επίτευξη περιβαλλοντικών στόχων όπως είναι η ανάσχεση των συνεπειών της κλιματικής κρίσης.
Οι δυνάμεις που παλεύουν υπέρ της κοινωνικής διάστασης της Πράσινης Συμφωνίας συζήτησαν στη διάρκεια των εργασιών της ‘Beyond Growth Conference (BGC)’ που οργανώθηκε στο Ευρωπαϊκό κοινοβούλιο στις 7 Δεκεμβρίου του 2023 από 20 ευρωβουλευτές από πέντε διαφορετικές πολιτικές ομάδες και στην οποία συμμετείχαν μελετητές, συνδικαλιστές και μέλη της κοινωνίας των πολιτών. Συγκεκριμένα οι συζητήσεις επικέντρωσαν στους θεσμούς, τα αναγκαία μείγματα πολιτικών, τους οικονομικούς πόρους, τους μηχανισμούς διακυβέρνησης, παρακολούθησης και ελέγχου, κοντολογίς στην οικοδόμηση μιας πιο φιλόδοξης, πιο ολοκληρωμένης και πιο αποτελεσματικής στρατηγικής με στόχο μια Κοινωνική Πράσινη Συμφωνία για τη Δίκαιη Κοινωνική και Οικολογική μετάβαση. Επί της ουσίας αμφισβητήθηκε η συμβατική χάραξη πολιτικής στην ΕΕ και επιχειρήθηκε να επαναπροσδιοριστούν οι κοινωνικοί στόχοι σε όλους τους τομείς, πέρα από το δόγμα ότι αποκλειστική βάση του Ευρωπαϊκού αναπτυξιακού μοντέλου είναι η οικονομική ανάπτυξη.
Ασκήθηκε ισχυρή κριτική στο σημερινό οικονομικό μοντέλο, που βασίζεται στην ατέρμονη ανάπτυξη και υποστηρίχτηκε ότι έχει φτάσει πια στα όριά του. Συγκεκριμένα, αναδείχτηκε το γεγονός ότι η συνεχής οικονομική ανάπτυξη με βάση την κατανάλωση ορυκτών καυσίμων, οδηγεί σε καταστροφική υπερθέρμανση του πλανήτη. Δείχτηκε ακόμα ότι η χωρίς τέλος επιδίωξη της ανάπτυξης που βασίζεται στην εξάντληση των φυσικών πόρων συντελεί στην καταστροφή της βιοποικιλότητας, τη συσσώρευση αποβλήτων και τη ρύπανση. Υποστηρίχτηκε ότι αυτό ενέχει κινδύνους τόσο για την υγεία όσο και για τις οικονομίες και γενικότερα για τις κοινωνίες. Διαπιστώθηκε τέλος ότι το σημερινό οικονομικό μοντέλο συμβάλλει στην κοινωνική ανισότητα και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Ακόμα χειρότερα, η οικονομική ανάπτυξη δεν μεταφράζεται και σε ίση κατανομή του πλούτου, ή των ευκαιριών, ενώ αναδείχθηκε και η εγγενής αστάθεια του οικονομικού μοντέλου και η ροπή του προς γενικευμένες κρίσεις, όπως φάνηκε για παράδειγμα κατά τη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008 και της πανδημίας COVID-19. Αντίθετα, υποστηρίχτηκε η άποψη ότι απαιτείται ένα οικονομικό σύστημα που θα δίνει προτεραιότητα στην ανθρώπινη ευημερία και την οικολογική βιωσιμότητα έναντι της αύξησης του ΑΕΠ, ενώ θα αναγνωρίζει οριστικά ότι η χωρίς όρια ανάπτυξη και η αέναη αύξηση της κατανάλωσης σε έναν πεπερασμένο πλανήτη είναι αδύνατη.
Η συζήτηση συνοψίζεται συγκεκριμένα στις ακόλουθες γενικές δράσεις για τα θεσμικά όργανα της ΕΕ και τα κράτη μέλη:
- Εφαρμογή μιας νέας ολοκληρωμένης στρατηγικής για μια ευρωπαϊκή οικονομία πέραν της ανάπτυξης, που θα ενσωματώνει ξεκάθαρους κοινωνικούς, περιβαλλοντικούς και οικονομικούς στόχους. Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, ως η εμβληματική πρωτοβουλία της ΕΕ για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και την προώθηση ενός βιώσιμου μέλλοντος αποτελεί μεν σημαντικό και αναγκαίο βήμα, όμως δεν αναγνωρίζει τα όρια της ανάπτυξης. Μια νέα στρατηγική θα πρέπει να βασίζεται στις αρχές της οικολογικής βιωσιμότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ευημερίας και θα πρέπει να δίνει προτεραιότητα στις πολιτικές που συμβάλλουν στην επίτευξη αυτών των στόχων.
- Προώθηση μιας πλουραλιστικής προσέγγισης των δεικτών και των μακροοικονομικών μοντέλων που χρησιμοποιούνται από την ΕΕ και τα κράτη μέλη της. Ζητήθηκε συγκεκριμένα η χάραξης πολιτικής βασιζόμενη σε δείκτες που θα μετρούν την πρόοδο πέραν του ΑΕΠ, και η εφαρμογή μακροοικονομικών μοντέλων που θα στοχεύουν στο σεβασμό των πλανητικών ορίων και στη βελτίωση της κοινωνικής ευημερίας, καθώς και στην ανάπτυξη πράσινων και με βάση το φύλο εργαλείων κατάρτισης προϋπολογισμού.
- Προτάθηκε τέλος, η δημιουργία μιας Γενικής Διεύθυνσης για τη Βιωσιμότητα και την Ευημερία
Προδήλως, αυτά τα μέτρα δεν αποτελούν καν ένα βήμα προς την κατεύθυνση του κοινωνικού μετασχηματισμού που θα είναι υποχρεωτικά και πράσινος. Συγκροτούν ωστόσο έναν πυρήνα ιδεών που έρχεται να αμφισβητήσει έμπρακτα τη μονομέρεια της ηγεμονικής στις μέρες μας αναπτυξιακής ιδεολογίας και να επισημάνει τις θανάσιμες απειλές που εγκυμονούν οι εφαρμογές των πολιτικών που εισηγείται η νεοφιλελεύθερη βαρβαρότητα. Κάτι είναι και αυτό.